ترجمه و شرح خطبه 132 نهج البلاغه؛ بخش سوم: دنیا جای توشه گرفتن

پيام امام اميرالمؤمنين عليه‏ السلام، ج‏5، ص: 446-443

گذرگاهى به نام دنيا:
امام (عليه السلام) بعد از مقدمات حساب شده اى که در آغاز و بخش ميانه اين خطبه در مورد علم و آگاهى خداوند نسبت به همه چيز مخصوصاً نسبت به اعمال و نيّات بندگان، و همچنين نزديک بودن مرگ و عبرت انگيز بودن سرگذشت پيشينيان، بيان فرمود، چنين نتيجه گيرى مى فرمايد : «بنابراين هر کس تقوا را در کانون قلب خويش قرار دهد کارهاى نيک او ظاهر مى شود، وعملش به پيروزى مى رسد» (فَمَنْ أَشْعَرَ التَّقْوَى قَلْبَهُ بَرَّزَ(1) مَهَلُهُ(2)، وَ فَازَ عَمَلُهُ).
روشن است اگر تقواى الهى در اعماق دل انسان ريشه بدواند، شاخ و برگ و ميوه هايش از دست و زبان و چشم و گوش او ظاهر مى شود، چرا که تقوا همان حالت خدا ترسى درون است که انگيزه اى است نيرومند براى اعمال نيک و عامل بازدارنده اى است در برابر گناه.
سپس مى افزايد : «پس براى تحصيل تقوا فرصت را غنيمت شمريد و براى بهشت (جاويدان) عمل شايسته آن را انجام دهيد» (فَاهْتَبِلُوا هَبَلَهَا(3)، وَاعْمَلُوا لِلْجَنَّةِ عَمَلَهَا).
اشاره به اين که : بهشت و سعادت را رايگان به کسى نمى دهند، و با گمان و پندار و ادعاهاى تو خالى حاصل به دست نمى آيد، کليد بهشت همان اعمال صالح است و اعمال صالح از تقوا بر مى خيزد.
و در ادامه، اشاره به وضع دنيا و آخرت و موقعيت هر کدام از اين دو گروه مى فرمايد : «(بدانيد) دنيا به عنوان اقامتگاه هميشگى شما خلق نشده، بلکه به عنوان گذرگاه شما آفريده شده است تا از آن زاد و توشه اعمال صالح براى سراى جاودانى برگيريد» (فَإِنَّ الدُّنْيَا لَمْ تُخْلَقْ لَکُمْ دَارَ مُقَام، بَلْ خُلِقَتْ لَکُمْ مَجَازاً لِتَزَوَّدُوا مِنْهَا الأَعْمَالَ إلَى دَارِ الْقَرَارِ).
جهان بينى اسلامى که بارها در قرآن و در نهج البلاغه آمده است دنيا را يک گذرگاه، يک پل، يک ميدان تمرين، و سرانجام يک بازار تجارت و مقدمه اى براى آخرت که جايگاه اصلى انسان است معرفى مى کند، و اگر با اين ديدگاه به دنيا بنگريم همه چيز در نظر ما رنگ ديگرى به خود مى گيرد و ما را از آلودگى به گناه و ظلم و ستم باز مى دارد و به سوى نيکيها دعوت مى کند.
ولى پيروان مکتبهاى مادى که دنيا و مواهب آن را هدف نهايى خود مى پندارند و از سراى آخرت به کلى غافلند، آلودگى به گناهان و کشمکشهاى پايان ناپذير براى جلب اموال و دست آوردن مقامات ظاهرى در انتظار آنهاست، هرگز آتش جنگ در ميانشان فروکش نمى کند و درگيريها در ميان آنان پايان نمى پذيرد.
و در آخرين جمله اين خطبه در يک نتيجه گيرى کوتاه و زيبا و پر معنا مى فرمايد : «اکنون که چنين است، به سرعت آماده کوچ کردن از آن باشيد و مرکبها را براى ترک دنيا آماده کنيد» (فَکُونُوا مِنْهَا عَلَى أَوْفَاز(4). وَقَرِّبُوا الظُّهُورَ لِلزِّيَالِ(5)).
اشاره به اين که : وقت بسيار تنگ است و موانع فراوان، و زمان کوچ کردن کاملاً نامعلوم است، نه تنها پيران که جوانان نيز بايد هميشه به حالت آماده باش، باشند. چه بسيار پدران پير و رنجور و ناتوان ماندند و جوانان سالم و نيرومند رفتند.
* * *
نکته:
نتيجه خطبه:
امام (عليه السلام) در اين خطبه به نکته هاى مهمّى اشاره مى کند که به طور خلاصه چنين است :
1 ـ در آغاز خطبه همه را توجه به حضور خداوند در همه جا و آگاهى او از اسرار درون وجود انسان جلب مى کند، تا همگان مراقب اعمال خويش باشند.
2 ـ گواهى حقيقى بر وحدانيّت حق و نبوت پيامبر را آن آگاهى مى شمرد که درون و برون با هم هماهنگ باشد و از هرگونه نفاق و دورويى جدا گردد.
3 ـ توجه همگان را به نزديک بودن مرگ و کوچ از دنيا که سبب بيدارى و آگاهى است جلب مى کند.
4 ـ مخاطبان خودرا به مطالعه تاريخ گذشتگان در کتابها و در آثارى که از آنها در شهرها و بيابانها باقى مانده، دعوت مى نمايد، تا بدانند هر که باشند و به هر جا برسند سرانجام چنين سرنوشتى را دارند.
5 ـ به دنبال اين اندرزها همه را به تقوا فرا مى خواند، همان تقوايى که در درون قلب انسان جاى گيرد و آثارش در تمام اعمال او ظاهر شود.
6 ـ اين نکته را به همه مخاطبان يادآور مى شود که بهشت را بى حساب و کتاب به کسى نمى دهند، به بها مى دهند، به بهانه، نمى دهند.
7 ـ سرانجام اين نکته مهم را يادآور مى شود که دنيا گذرگاهى است نه جايگاه اقامت، بازار تجارتى است که بايد همه از آن زاد و توشه برگيرند و در هر زمان آماده رحيل و حرکت باشند.
* * *
پی نوشت:
1. «برّز» از مادّه «بروز» به معنى ظهور و آشکار شدن و به معنى پيشى گرفتن است. توضيح اين که اين واژه، گاه به صورت ثلاثى مجرّد (برز بر وزن ضرب) به معنى آشکار شدن و گاه به صورت باب تفعيل (برّز بر وزن صرّف) به معنى پيشى گرفتن آمده است و در متن بالا به صورت دوّم بکار رفته است هر چند در بعضىِ از نسخ به صورت ثلاثى مجرّد است.
2. «مَهل» معنى اسم مصدرى دارد و به معنى «وفق» و مداراست. اين واژه در معنى فرصت براى انجام عمل صالح نيز بکار مى رود.
3. «هَبَل» گاه معنى هلاکت و از دست دادن چيزى است و گاه به معنى غنيمت آمده، و اهتبال گاه به معنى خدعه کردن و گاه به معنى غنيمت گرفتن و به چنگ آوردن چيزى است و در خطبه بالا به معنى دوّم است.
4. «اوفاز» جمع «وفز» (بر وزن نبض) به معنى سرعت کردن وعجله نمودن و آماده سفرگشتن است.
5. «زيال» به معنى «مفارقت» است و جمله «قرّبوا الظهور للزيال» مفهومش اين است که مرکبها را آماده کنيد براى کوچ کردن از دنيا و لازمه آن انجام اعمال صالح و توبه از گناه واداى حقوق خلق و خالق است.