ترجمه و شرح خطبه 196 نهج البلاغه: تلاش در دنیای فانی برای آخرت باقی

پيام امام اميرالمؤمنين عليه السلام، ج 7، ص: 652-645

خطبه در يك نگاه:
طرز چينش اين خطبه نشان مى دهد كه بخشى از خطبه مفصل ترى بوده و مرحوم سيّد رضى طبق روش گل چينى مخصوص خود، اين بخش را از بخش هاى ديگر را برگزيده و به آن استقلال بخشيده است. به هر حال اين خطبه از سه بخش تقسيم شده است:
در بخش نخست امام اشارات كوتاه و پرمعنايى به دوران قيام پيامبر و در نتيجه خدمات بزرگ او به جهان انسانيت به ويژه جامعه عرب مى كند.
در بخش دوم بعد از توصيه به تقوا، همه مخاطبان خويش را از فريفته شدن در برابر زرق و برق دنيا بر حذر مى دارد و با عباراتى زيبا و پرمعنا و تشبيهاتى جالب، ناپايدارى و بى اعتبارى دنيا را روشن مى سازد.
در بخش سوّم، راه نجات را به همگان نشان مى دهد و تأكيد مى كند كه تا توان داريد از فرصت بهره گيريد و پيش از آن كه مرگ دامان شما را بگيرد شما دامان سعادت را بگيريد.

درياى هولناک دنيا:
امام(عليه السلام) در قسمت اوّل اين خطبه هنگامى که مى خواهد دورانى را که پيامبر(صلى الله عليه وآله) در آن مبعوث شد يعنى عصر جاهليت را توضيح مى دهد، در سه جمله کوتاه چنين مى فرمايد: «خداوند پيامبرش را زمانى مبعوث کرد که نه نشانه اى (از دين و ايمان) برپا بود، نه چراغ هدايتى روشن، و نه طريق حقى آشکار»; (بَعَثَهُ حِينَ لاَ عَلَمٌ قَائِمٌ، وَ لاَ مَنَارٌ سَاطِعٌ(1)، وَ لاَ مَنْهَجٌ وَاضِحٌ).
در زمانهاى گذشته جادّه هاى بيابانى و کوهستانى، مانند امروز روشن نبود. البتّه شاهراه ها به علت عبور و مرور زياد مشخص بود; ولى راههاى فرعى نامشخص بود براى اينکه مسافران راهها را گم نکنند روزها نشانه هايى به صورت ستون و مانند آن در جاى جاى جاده از ابتدا تا مقصد قرار مى دادند که آن را «علم» مى ناميدند و شبها چراغى بالاى آن روشن مى کردند و به اين جهت نام منار به خود گرفت»، بنابراين اگر نشانه روزانه و چراغ شبانه و شاهراه واضح نبود، احتمال گمراهى رهروان راه بسيار زياد بود.
امام(عليه السلام) مسير زندگى مردم را در عصر جاهليت به کوره راهى تشبيه مى کند که نه نشانه اى در آن برپاست و نه چراغ روشنى بخش، و نتيجه آن همان ضلال مبين است که درباره آنها قرآن بيان فرموده است : «(وَإِنْ کَانُوا مِنْ قَبْلُ لَفِى ضَلاَل مُبِين)(2); و به يقين (مردم عصر جاهليّت قبل از قيام پيامبر اکرم) در گمراهى آشکار بودند». سپس امام در ادامه اين سخن، همه انسانها را مخاطب ساخته مى فرمايد: «اى بندگان خدا شما را به تقواى الهى سفارش مى کنم، و از دنياى فريبنده بر حذر مى دارم، زيرا سرايى است ناپايدار، و جايگاه سختى و مشقت است. ساکنانش آماده سفر و مقيمانش ناگزير جدايى از آن هستند»; (أُوصِيکُمْ عِبَادَاللّهِ، بِتَقْوَى اللّهِ، وَ أُحَذِّرُکُمُ الدُّنْيَا، فَإِنَّهَا دَارُ شُخُوص،(3) وَ مَحَلَّةُ تَنْغِيص، سَاکِنُهَا ظَاعِنٌ، وَ قَاطِنُهَا بَائِنٌ).
اين تعبيرات چهارگانه همگى اشاره به ناپايدارى دنيا و بى قرار بودن آن است، آن هم آميخته با رنج و درد، و شگفت آنکه با آشکار بودن نشانه هاى ناپايدارى و درد و رنجها از همه جاى آن، باز هم گروهى عملا جاويدانش مى دانند و براى آن سر و دست مى شکنند.
آن گاه امام(عليه السلام) مثال بسيار گويا و تکان دهنده اى براى اين دنياى فريبنده بيان مى کند که از آن بهتر تصور نمى شود و مى فرمايد : «ساکنان دنيا همچون سرنشينان يک کشتى هستند که در دل اقيانوسى عميق گرفتار امواج کوبنده و سنگينى شده که پيوسته طوفان ها و امواج آنها را مضطرب مى سازد. (و سرانجام آن کشتى در هم مى شکند)، گروهى از سرنشينانش غرق شده و هلاک مى گردند. و بعضى که نجات مى يابند (و به قطعاتى از چوبهاى درهم شکسته کشتى مى چسبند) بادها آنها را به اين سو و آن سو مى برند و بر فراز امواج هولناک به هر طرف مى کشانند (و چندين بار مى ميرند و زنده مى شوند تا به ساحل برسند) آنها که غرق شده اند باز يافتنشان ممکن نيست و آنها که نجات يافته اند نيز در شرف هلاکتند»; (تَمِيدُ بِأَهْلِهَا مَيَدَانَ السَّفِينَةِ تَقْصِفُهَا(4) الْعَوَاصِفُ فِي لُجَجِ(5) الْبِحَارِ، فَمِنْهُمُ الْغَرِقُ الْوَبِقُ(6)، وَ مِنْهُمُ النَّاجِي عَلَى بُطُونِ الاَْمْوَاجِ، تَحْفِزُهُ(7) الرِّيَاحُ بِأَذْيَالِها، وَ تَحْمِلُهُ عَلَى أَهْوَالِها، فَما غَرِقَ مِنْهَا فَلَيْسَ بِمُسْتَدْرَک، وَ مَا نَجَا مِنْهَا فَإِلَى مَهْلَک!).
تشبيه دنيا به دريا و تشبيه ساکنانش به سرنشينان کشتى، آن هم به هنگام طوفان سخت که نتيجه آن غرق شدن گروهى است پيش از اين خطبه مولا اميرمؤمنان(عليه السلام)، در کلمات لقمان حکيم آمده است، هر چند تعبيرات وى هرگز به اين زيبايى نيست. لقمان مطابق آنچه امام موسى بن جعفر(عليه السلام) در حديث پر محتواى خود از او نقل مى فرمايد، مى گويد: «يا بُنَىَّ إِنَّ الدُّنْيا بَحْرٌ عَميقٌ قَدْ غَرِقَ فيها عالَمٌ کَثيرٌ فَلْتَکُنْ سَفينَتُکَ فيها تَقْوَى اللهِ وَ حَشْوُهَا الاْيمانُ وَ شَرائُهَا التَّوَکَّلُ وَ قيّمُهَا الْعَقْلُ وَ دَليلُهَا الْعِلْمُ وَ سُکّانُهَا الصَّبْرُ(8); فرزندم! دنيا درياى عميقى است که انسانهاى بسيارى در آن غرق شده اند. کشتى خود را در اين دنيا تقوا قرار ده، و ذخاير آن را ايمان و بادبان آن را توکل، ناخداى آن را عقل، راهنماى آن را علم، و سکّان آن را صبر قرار ده».(9)
امام(عليه السلام) در ادامه همين خطبه نجات از اين درياى مخوف را بيان کرده است.
به هر حال، آنچه امام(عليه السلام) در اين تشبيه گويا و زيبا بيان فرموده حال مردم دنيا را ترسيم مى کند که چگونه در لابه لاى انواع مصائب و ناراحتيها و بلاها قرار دارند، پيوسته امنيت به ناامنى، سلامت به بيمارى; غنى به فقر; و جمعيّت به پراکندگى تبديل مى شود و هر زمان در حوادث گوناگون گروهى را در کام امواج خود مى بلعد. با اين حال تعجب است از کسانى که بر آن دل مى نهند و به وفادارى آن اميدوارند.
****
تا فرصت باقى است کارى کنيد:
امام(عليه السلام) در شرح اين بخش از خطبه ـ همان گونه که قبلا اشاره کرديم ـ طريق نجات از حوادث خطرناکى را که در بخش قبل به آن اشاره فرمود، به وضوح نشان مى دهد که هر گاه اين دستورات به کار گرفته شود نجات از امواج خطرناک دنياى پر زرق و برق و فريبنده حتمى است، مى فرمايد: «اى بندگان خدا! هم اکنون (به هوش باشيد و) اعمال صالح انجام دهيد، در حالى که زبان ها آزاد، بدنها سالم، اعضا و جوارح نرم و آماده، ميدان عمل وسيع و فرصت باقى است. پيش از آنکه اين فرصت را از دست برود و مرگ فرا رسد (از آن بهره گيريد); نزول مرگ را حق بشمريد و در انتظار آن (در آينده دور دست) نباشيد»; (عِبَادَ اللّهِ، الاْنَ فَاعْلَمُوا، وَ الاَْلْسُنُ مُطْلَقَةٌ، وَ الاَْبْدَانُ صَحِيحَةٌ، وَ الاَْعْضَاءُ لَدْنَةٌ(10)، وَ الْمُنْقَلَبُ(11) فَسِيحٌ(12)، وَ الْمَجَالُ عَرِيضٌ، قَبْلَ إِرْهَاقِ(13) الْفَوْتِ، وَ حُلُولِ الْمَوْتِ. فَحَقِّقُوا عَلَيْکُمْ نُزُولَهُ، وَ لاَ تَنْتَظِرُوا قُدُومَهُ).
امام(عليه السلام) در اين عبارات پرمعنا به همگان مخصوصاً جوانان و پيران، هشدار مى دهد پيش از آنکه دوران پيرى و فرسودگى فرا رسد زبانها کند شود، بدنها بيمار، اعضا خشک و ميدان تنگ و مجال کوتاه، آرى پيش از اينکه اين امور رخ دهد، در فرصت خوبى که در اختيار داريد عمل کنيد عمل که بهترين ذخيره و وسيله نجات، اعمال صالحه است.
همچنين تأکيد مى کند که در هر سن و سالى که هستيد، مرگ را دور دست نبينيد. حتى در جوانى و شادابى و سلامت مانند غافلانى نباشيد که وقتى به آنها گفته مى شود گناه بس است به درگاه خدا روى آوريد، مى گويند: هنوز فرصت باقى است. زمان توبه و عمل صالح بعداً فرا مى رسد. چه کسى مى داند فردا چه خواهد شد و چه کسى تضمين مى کند که تا يک ساعت ديگر چه پيش مى آيد. و کدامين نفر از ما زنده است و کدامين زنده نيست. شبيه همين معنا در آغاز خطبه 237 نيز آمده است که مى فرمايد: «فَاعْلَمُوا وَ اَنْتُمْ في نَفْسِ الْبَقاءِ وَ الصُّحُفُ مَنْشُورَةٌ وَ التَّوْبَةُ مَبْسُوطَةٌ; اکنون که در متن زندگى و حيات هستيد و پرونده ها باز و بساط توبه گسترده است عمل کنيد».
قابل توجه اينکه اکثر نسخه هاى نهج البلاغه در آغاز بخش اين خطبه «الآنَ فَاعْلَمُوا» نوشته اند (به جاى فاعملوا) و قرائن، شهادت بر صحت همين نسخه مى دهد. انسجام مطالب و تناسب اندرزها هم حکايت از لزوم عمل دارد. خطبه 237 نيز گواه بر آن است.(14)
****
پی نوشت:
1. «سطوع» به معناى بالا آمدن و گسترده شدن است و نور ساطع آن است که اطراف خود را روشن مى سازد.
2. جمعه، آيه 2 .
3. «شخوص» به معناى برآمدن وطلوع کردن و يا از محلى به محل ديگر رفتن است و در اينجا به همين معناى اخير آمده است.
4. «تقصفها» از ريشه «قصف» بر وزن «حذف» به معناى شکستن آمده است.
5. «لجج» جمع «لجّه» درياى عميق و پهناور را گويند.
6. «وبق» از ريشه «وبق» بر وزن «فقر» به معناى هلاکت گرفته شده و صيغه «وبق» بر وزن «خشن» معناى وصفى دارد و به معناى هلاک شده است.
7. «تحفزه» از ريشه «حفز» بر وزن «لفظ» به معناى حرکت دادن و به پيش راندن گرفته شده است.
8. الکافى، جلد 1، صفحه 16 .
9. «سکّان» چيزى شبيه فرمان اتومبيل است که کشتى را به واسطه آن چپ و راست هدايت مى کنند.
10. «لَدْنَه» از ريشه «لدانه» بر وزن «شبانه» به معناى نرمى گرفته شده، يعنى پيش از آن که انسان به پيرى برسد و اعضاى او خشک و کم تحرّک شود.
11. «منقلب» به معناى محلّ بازگشت، در اينجا اشاره به ميدان عمل است.
12. «فسيح» از ريشه «فسح» بر وزن «مسح» به معناى گستردن و فسيح به معناى گسترده و وسيع است.
13. «ارهاق» از «رهق» بر وزن «شفق» به معناى کسى را تحت فشار قراردادن و نيز به معناى نزديک شدن آمده است; بنابراين «ارهاق الفوت» ممکن است اشاره به تحت فشار قرار گرفتن از ناحيه مرگ باشد و يا نزديک شدن به مرگ.
14. سند خطبه: اين خطبه را -افزون بر مرحوم سيّد رضى- در بعضى منابع ديگر مى توان يافت؛ از جمله آمدى بخشى از اين خطبه را (در غرر الحكم در حرف الف) آورده است و نيز بخش هايى از خطبه 192 را همراه بخشهايى از خطبه مورد بحث و بخشهايى از خطبه مورد بحث را همراه خطبه 191 آورده است و اين نشان مى دهد هر دو خطبه يكى بوده (و آمدى آن را از منبع ديگرى غير از نهج البلاغه اخذ كرده است). (مصادر نهج البلاغه، جلد 3، صفحه 74).