ترجمه و شرح حکمت 139 نهج البلاغه: تناسب یاری خدا با نیاز انسان

امداد الهى به اندازه نياز توست:
امام(عليه السلام) در اين گفتار حكيمانه خود اشاره اى به رابطه مواهب الهى با نيازها و مصرف ها كرده مى فرمايد: «كمك (الهى) به اندازه حاجت و نياز نازل مى شود»; (تَنْزِلُ الْمَعُونَةُ عَلَى قَدْرِ الْمَؤُونَةِ).
این سخن در واقع دو پیام دارد: پیام نخست این است که هرچه هزینه انسان بیشتر شود به طور طبیعى تلاش و کوشش وى بیشتر مى گردد و مواهب فزون ترى نصیبش مى شود و این که در احادیث آمده است: «روزى همراه همسران به خانه شوهران مى آید»(1) نیز ممکن است اشاره به همین معنا باشد که انسان مجرد تلاش زیادى براى زندگى نمى کند; اما هنگامى که احساس کرد بار مسئولیت نفقه همسر بر عهده اوست و آبرویش در خطر است بر تلاش و فعالیت خود مى افزاید و روزى به خانه او سرازیر مى شود. همچنین هر زمان فرزند یا فرزندان بیشترى پیدا مى کند این احساس و آن تلاش بیشتر حاصل مى گردد.
پیام دوم پیام معنوى و الهى است که خداوند روزى رسان به افرادى که براى زندگى هزینه بیشترى مى کنند و سخت گیرى به همسر و فرزند ندارند و دست و دل آنها براى بخشش به نیازمندان و کارهاى خیر و پذیرایى مهمان باز است، رزق و روزى وسیع ترى عنایت مى کند. این گفتار حکیمانه در واقع مى خواهد مردم را از بخل و تنگ گرفتن بر عیال و کسانى که نان خور او هستند بر حذر دارد و به شرکت در کارهاى خیر تشویق کند و امیدوار سازد که هر اندازه بیشتر به سراغ این امور رود خداوند هم روزى او را وسیع تر مى کند.
قرآن مجید به کسانى که در عصر جاهلیت عرب فرزندان خود را از ترس فقر مى کشتند خطاب کرده و مى فرماید: «(وَلاَ تَقْتُلُوا أَوْلاَدَکُمْ خَشْیَةَ إِمْلاَق نَّحْنُ نَرْزُقُهُمْ وَإِیَّاکُمْ); و فرزندانتان را از ترس فقر به قتل نرسانید، ما آنها و شما را روزى مى دهیم»(2) و در آیه 22 و 23 سوره «ذاریات» مى فرماید: «(وَفِى السَّمَاءِ رِزْقُکُمْ وَمَا تُوعَدُونَ * فَوَرَبِّ السَّمَاءِ وَالاَْرْضِ إِنَّهُ لَحَقٌّ مِّثْلَ مَا أَنَّکُمْ تَنطِقُونَ); و روزى شما در آسمان است و نیز آنچه شما وعده داده مى شوید * سوگند به پروردگار آسمان و زمین که این مطلب حق است همان گونه که شما سخن مى گویید». ابن ابى الحدید در شرح نهج البلاغه خود حدیثى را (از رسول خدا(صلى الله علیه وآله)) آورده که مى فرماید: «مَنْ وَسّعَ وُسِعَ عَلَیْهِ وَکُلَّما کَثُرَ الْعِیالُ کَثُرَ الرِّزْقُ; هر کس دامنه انفاق را گسترش دهد خداوند روزى او را وسیع تر مى کند و هر زمان افراد خانواده انسان بیشتر شوند روزى نیز فزون تر خواهد شد».(3)
ابن ابى الحدید سپس داستانى از بعضى از ثروتمندان نقل مى کند که تقسیم سالانه اى براى جمعى از فقرا داشت. ناگهان به نظرش آمد که این هزینه زیادى مى برد. به حساب دار خود دستور داد که آن را قطع کند. شبى در خواب دید که اموال زیادى در خانه دارد و گروهى آنها را از درون خانه اش به آسمان مى برند و او جزع و بى تابى مى کند و عرضه مى دارد: پروردگارا! روزى من چه شد؟ روزى من چه شد؟ ناگاه این پیام به او رسید که ما اینها را به تو روزى دادیم که آن را درباره فقرا مصرف کنى هنگامى که آن را قطع کردى ما هم آنها را از تو گرفتیم به دیگران دادیم. صبح گاهان هنگامى که بیدار شد به حساب دارش دستور داد تمام آن کمک ها را ادامه دهد(4). (5)
*****
پی نوشت:
(1). کافى، ج 5، ص 330.
(2). اسراء، آیه 31.
(3). شرح نهج البلاغه ابن ابى الحدید، ج 18، ص 337.
(4). شرح نهج البلاغه ابن ابى الحدید، ج 18، ص 337.
(5). سند گفتار حکیمانه: مرحوم خطیب در کتاب مصادر تنها منبع دیگرى که براى این کلام حکیمانه نقل مى کند کتاب غررالحکم است که گرچه نویسنده اش بعد از مرحوم سیّد رضى مى زیسته ولى آن را به گونه اى نقل کرده است که با آنچه در نهج البلاغه آمده تفاوت هایى دارد، زیرا اولاً: قبل از این جمله، کلام دیگرى آمده است: «تَنْزِلُ الْمَثُوبَةُ عَلى قَدْرِ الْمُصیبَةِ; ثواب به اندازه مصیبت نازل مى شود» و ثانیاً: اضافه اى در خود این جمله دارد به این صورت: «تَنْزِلُ مِنَ اللهِ الْمَعُونَةُ عَلى قَدْرِ الْمَؤُونَةِ» اضافه بر این، کلام حکیمانه مزبور در منابع شیعه و اهل سنت، با تعبیرات مختلفى از پیغمبر اکرم(صلى الله علیه وآله)، امام باقر و امام صادق و امام کاظم(علیهم السلام) نیز نقل شده است. (مصادر نهج البلاغه، ج 4، ص 121)