حکومت بر مردم از نظر احادیث

امام على عليه السلام ـ در يك روايت طولانى ـ فرمود :

و أجرى فِعلَ بَعضَ الأشياءِ على أيدي مَنِ اصطَفى مِن اُمَنائهِ ، و كانَ فِعلُهُم فِعلَهُ و أمرُهُم أمرَهُ ، كما قالَ اللّه تعالى : «مَن يُطِعِ الرَّسُولَ فَقَدْ أطاعَ اللّه َ» .

 كار برخى امور را به دست امناى برگزيده خود جارى ساخت.بنا بر اين، كار آنها كار اوست و فرمانشان فرمان او، چنان كه خداوند متعال فرمود: «و هر كه از پيامبر فرمان برَد، در حقيقت از خدا فرمان برده است».

 تفسير الميزان ـ به نقل از ابن عباس درباره آيه «ولىّ شما، تنها خدا و پيامبر اوست و كسانى كه ايمان آورده اند···» ـ :

 اين آيه درباره على عليه السلام نازل شد.

كمال الدين ـ به نقل از جابر جعفى ـ : 

شنيدم جابر بن عبد اللّه انصارى مى گفت: چون خداوند عزّ و جلّ آيه «خدا را اطاعت كنيد و از پيامبر و اولياى امر خود نيز فرمان بريد» را بر پيامبر خود محمّد صلى الله عليه و آله نازل كرد، عرض كردم: اى رسول خدا! خدا و رسول او براى ما معلوم است، اما اولياى امر كه خداوند اطاعت از آنان را به اطاعت خود بسته است، چه كسانى هستند؟

پيامبر صلى الله عليه و آله فرمود: اى جابر! آنان همان جانشينان من و پيشوايان مسلمانان بعد از من هستند.اولين آنها على بن ابى طالب است، سپس حسن، بعد حسين، بعد على بن حسين، بعد محمّد بن على كه در تورات به باقر معروف است و تو اى جابر او را درك خواهى كرد و هر گاه ديدارش كردى سلام مرا به او برسان. پس از او جعفر بن محمّد صادق است، سپس موسى بن جعفر، بعد على بن موسى، آنگاه محمّد بن على، بعد على بن محمّد، بعد حسن بن على و سپس همنام و هم كنيه من، حجّت خدا در زمين او و باقى مانده او در ميان بندگانش، فرزند حسن بن على . او كسى است كه خداوندِ بلند نام به دست وى شرق و غرب عالم را فتح مى كند؛ همان كسى كه از شيعيان و دوستان خود غايب مى شود، چنان غيبتى كه بر عقيده به امامت او پا برجا نمانَد مگر كسى كه خداوند دلش را به ايمان آزموده باشد جابر گفت: عرض كردم: اى رسول خدا! آيا در زمان غيبت او، شيعيان از وجودش بهره مند مى شوند؟ فرمود: آرى، به خدايى كه مرا به پيامبرى برانگيخت، آنان در زمان غيبت او از وجودش بهره مند مى شوند و از نور ولايتش روشنى مى گيرند همان گونه كه مردم از خورشيد پشت ابر بهره مند مى شوند. اى جابر! اين مطلب از رازهاى نهفته خداوند و دانشِ پوشيده اوست. پس تو نيز آن را، جز از اهلش، پوشيده بدار.

عوامل روى كار آمدن زمام داران نابكار

پيامبر خدا صلى الله عليه و آله :

 هر كس عهده دار كارى از امور امّت من شود و نسبت به آنان حسن نيّت به خرج دهد، خداوند متعال هيبت در دل هاى آنان را روزى او فرمايد و هر كس دست احسان خود را به روى آنان بگشايد، محبّت و دوستى ايشان را روزيش گرداند و هر كس از دست درازى به اموال آنان خويشتندارى كند، خداوند عزّ و جلّ دارايى او را زياد كند و هر كس داد ستمديده را از ستمگر بستاند، همنشين من در بهشت باشد و هر كس عفو و گذشتش زياد باشد، عمرش دراز گردد و هر كه عدالتش فراگير باشد، در برابر دشمنش يارى گردد.

امام على عليه السلام ـ درباره آيه «آن سراى واپسين را···» ـ فرمود :

 اين آيه درباره زمام داران دادگر و فروتن و ديگر قدرتمندان نازل شده است.

امام صادق عليه السلام : 

هر كس زمام امرى از امور مردم را به دست گيرد و عدالت پيشه كند و درِ خانه خود را به روى مردم بگشايد و شرّ نرساند و به امور مردم رسيدگى كند، بر خداوند عزّ و جلّ است كه در روز قيامت او را از ترس و هراس ايمن گرداند و به بهشتش بَرَد.

زمام داران ستمگر

 شَهِدتُ عِتابَ عُثمانَ لِعليٍّ عليه السلام يَوما ، فقالَ لَهُ في بَعضِ ما قالَهُ : نَشَدتُكَ اللّه َ أن تَفتَحَ للفُرقَةِ بابا !···فقالَ عليٌّ عليه السلام : أمّا الفُرقَةُ فمَعاذَ اللّه ِ أن أفتَحَ لَها بابا ، و اُسَهِّلَ إلَيها سَبيلاً ، و لكنِّي أنهاكَ عَمّا يَنهاكَ اللّه ُ و رَسولُهُ عَنهُ ··· أ لاَ تَنهى سُفَهاءَ بَني اُميَّةَ عَن أعراضِ المُسلِمينَ و أبشارِهِم و أموالِهِم ؟ و اللّه ِ ، لَو ظَلَمَ عامِلٌ مِن عُمّالِكَ حَيثُ تَغرُبُ الشّمسُ لَكانَ إثمُهُ مُشتَرَكا بَينَهُ و بَينَكَ . ··· فقالَ عُثمانُ : لَكَ العُتبى ، و أفعَلُ و أعزِلُ مِن عُمّالي كُلَّ مَن تَكرَهُهُ و يَكرَهُهُ المُسلِمونَ . ثُمَّ افتَرَقا ، فصَدَّهُ مَروانُ بنُ الحَكَمِ عَن ذلكَ ، و قالَ : يَجتَرِئُ علَيكَ النّاسُ ، فلا تَعزِلْ أحَدا مِنهُم ! .

شرح نهج البلاغة ـ به نقل از ابن عبّاس ـ : روزى شاهد گلايه عثمان از على عليه السلام بودم، از جمله سخنانى كه به او گفت اين بود كه: تو را به خدا قسم مى دهم مبادا باب تفرقه اى بگشايى··· 

 پناه به خدا كه من براى تفرقه بابى بگشايم و يا براى آن راهى هموار كنم. اما تو را از چيزى نهى مى كنم كه خدا و رسولِ او از آن نهيَت مى كنند··· چرا دست نابخردان بنى اميّه را از ناموس و جان و مال مسلمانان كوتاه نمى كنى؟ به خدا سوگند، اگر يكى از كارگزاران تو در غرب عالم ستم كند، تو در گناه او شريكى! ··· عثمان گفت: رضايتت را به دست مى آورم. اين كار را مى كنم و هر يك از كارگزارانم را كه تو و مسلمانان از او ناراحت هستيد، بركنار مى سازم. سپس از هم جدا شدند. اما مروان بن حكم، عثمان را از اين كار منع كرد و گفت: مردم بر تو دلير مى شوند . بنا بر اين، هيچ يك از كارگزارانت را بركنار مكن!

 امام على عليه السلام ـ در فرمان استاندارى مصر به مالك اشتر ـ نوشت :

 و حكمران از عهده انجام آنچه خداوند بر دوش او نهاده است بر نيايد، مگر با كوشش و مدد جستن از خدا و آماده ساختن خود براى پيروى از حق و تحمّل آن ، خواه بر او سبك آيد يا سنگين.

وظايف شخصى حكمران

پيامبر خدا صلى الله عليه و آله : 

خدايا! هر كس زمام امرى از امور امّت مرا عهده دار شد و بر آنان سخت گرفت،تو نيز بر او سخت بگير و هر كس امرى از امور امّت مرا به عهده گرفت و با آنان نرمخويى كرد، تو نيز با او نرمى كن.

پيامبر خدا صلى الله عليه و آله :

 هر كس بر يكى از افراد جامعه فرمانروا شود، روز قيامت آورده شود و روى پل جهنم نگه داشته شود، اگر خوشرفتارى كرده باشد نجات يابد و اگر بدرفتارى كرده باشد پل شكافته شود و او به دوزخ سقوط كند··· .

امام على عليه السلام ـ در فرمان استاندارى مصر به مالك اشتر ـ نوشت : 

دل خود را آكنده از مهر و محبّت و لطف نسبت به مردم گردان و مبادا براى آنان چون جانور درنده اى باشى كه خوردنشان را غنيمت دانى؛ زيرا كه مردم دو دسته اند: يا برادر دينى تو هستند و يا همنوع تو. در معرض لغزش و خطا قرار دارند و گاه از روى عمد يا خطا دست به گناه و تجاوز مى آلايند. پس همان گونه كه خود دوست دارى خداوند نسبت به تو بخشش و گذشت كند، تو نيز نسبت به آنان بخشش و گذشت داشته باش؛ زيرا تو بالا دست آنها هستى و فرمانرواى بر تو بالا دست تو مى باشد و خداوند بالا دست كسى است كه تو را به امارت گماشته است!

حكمران وظيفه دارد رضايت توده مردم را فراهم آورد

آنچه بايد حكمران در استخدام كارگزاران رعايت كند

امام على عليه السلام : 

هر كه را بدون كفايت بالا بردند، بدون گناه به زير كشند.

امام على عليه السلام : 

هر كس با كفايت است، سزاوار ولايت باشد.

آنكه زمامدار بايد ريشه اش را قطع كند

امام على عليه السلام ـ در فرمان استاندارى مصر به مالك اشتر ـ نوشت : 

لزوم رسيدگى حكمران به كارهاى كارگزاران

امام على عليه السلام ـ در فرمان استاندارى مصر به مالك اشتر ـ نوشت : ثُمّ تَفَقَّدْ أعمالَهُم ، و ابعَثِ العُيونَ .حديث مِن أهلِ الصِّدقِ و الوَفاءِ علَيهِم ، فإنَّ تَعاهُدَكَ في السِّرِّ لاُمورِهِم حَدوَةٌ لَهُم .حديث على استِعمالِ الأمانَةِ ، و الرِّفقِ بِالرَّعِيَّةِ و تَحَفَّظْ مِن الأعوانِ ، فإن أحَدٌ مِنهُم بَسَطَ يَدَهُ إلى خِيانَةٍ اجتَمَعَت بِها علَيهِ عِندَكَ أخبارُ عُيونِكَ ، اكتَفَيتَ بذلكَ شاهِدا ، فبَسَطتَ علَيهِ العُقوبَةَ في بَدَنِهِ ، و أخَذتَهُ بما أصابَ مِن عَمَلِهِ ، ثُمّ نَصَبتَهُ بمَقامِ المَذَلَّةِ ، و وَسَمتَهُ بِالخِيانَةِ ، و قَلَّدتَهُ عارَ التُّهَمَةِ 

نهى از گماشتن حاجب

امام على عليه السلام ـ در فرمان استاندارى مصر به مالك اشتر ـ نوشت : 

و در كار خراج به گونه اى كه باعث اصلاح خراج گزاران باشد رسيدگى كن؛ زيرا اصلاح امر خراج و خراج گزاران باعث اصلاح ديگران مى شود و امور ديگران جز با سامان يافتن امور خراج گزاران سامان نمى گيرد؛ زيرا همه مردم جيره خوار خراج و خراج گزارانندبايد به آبادانى زمين بيشتر بينديشى تا به گرفتن خراج؛ چرا كه خراج جز با وجود آبادانى به دست نمى آيد و هر كس خراج را بدون آبادانى بطلبد، كشور را به ويرانى و بندگان را به نابودى كشاند و فرمانرواييش جز اندكى نپايد···. ويرانى هر سرزمينى در حقيقت ناشى از فقر و تنگدستى مردم آن است و مردم نيز زمانى به فقر و تنگدستى دچار مى شوند كه حكمرانان دل به مال اندوزى سپارند و به پايدارى حكومت خود بد بين شوند و از عبرت ها كمتر پند گيرند.

نهى شدن حكمرانان از بخشش اموال مسلمانان

امام على عليه السلام :

هيچ طلبكارى نيست كه بدهكار خود را نزد حكمرانى از حكمرانان مسلمانان ببرد و تنگدستىِ بدهكار بر حكمران معلوم شود، مگر آنكه بدهكارى از دوش اين بدهكار برداشته شده ، به گردن حكمران افتد و او بايد آن را از اموال مسلمانان كه در اختيار دارد بپردازد.

 اگر كسى از مردى مالى طلبكار باشد و بدهكار آن مال را در اسراف يا در معصيت خرج نكرده باشد و بازپرداخت آن برايش دشوار باشد، طلبكار بايد او را مهلت دهد تا خداوند گشايشى در كارش پديد آورد و بتواند قرضش را ادا كند و اگر امام عادل بر سر كار بود، بايد بدهى او را بپردازد؛ زيرا رسول خدا صلى الله عليه و آله فرمود: هر كس مالى از خود بر جاى گذارد، آن مال از آنِ وارثان اوست و هر كس بدهى يا نانخورى به جاى گذارد، امام بايد آنچه را پيامبر ضمانت كرده و به عهده گرفته است، بپردازد.

هر كس اين روزى را از راه حلال بطلبد تا آن را خرج خود و خانواده اش كند، مانند مجاهدِ در راه خداست. پس، اگر در پيكارِ زندگى مغلوب شد، به ضمانت خدا و رسول او، وام بگيرد و خوراك خانواده اش را تأمين كند و اگر پيش از آنكه بدهى خود را بپردازد از دنيا برود، امام (حاكم مسلمانان) موظّف است آن را پرداخت كند و اگر پرداخت نكند، گناهش به گردن اوست.

كارهايى كه حكمران بايد شخصاً انجام دهد

 ··· ديگر آنكه درباره طبقه پايين، از كسانى كه راه چاره اى ندارند و نيازمندان و بينوايان و رنجوران، خدا را در نظر گير؛ زيرا در ميان اين طبقه تهي دستانى وجود دارند كه دست نياز سوى اين و آن دراز مى كنند و عدّه اى هم روى گدايى ندارند. بنا بر اين، حقّ آنان را كه خداوند اداى آن را از تو خواسته است ادا كن و از بيت المال براى آنان هم سهمى در نظر گير···

و به كار كسانى از آنان كه به تو دسترسى ندارند و چشم ها آنان را خرد و بزرگان آنها را حقير مى شمارند، رسيدگى كن و براى اين كار از افراد خدا ترس و فروتن مورد اعتماد خود كسانى را مأمور رسيدگى به امور ايشان كن تا احوال آنها را به تو گزارش دهند و آنگاه درباره آنان آن گونه عمل كن كه روزى كه خدا را ديدار مى كنى عذرت را بپذيرد؛ زيرا اين گروه از مردم به دادگرى نيازمندتر از ديگران هستند. پس در اداى حقّ هر يك از اينان، در پيشگاه خدا عذر و حجّتى داشته باش.

میزان الحکمه،جلد سیزدهم