اخلاق اداری در نهج البلاغه: صبر و بردبارى

هر كس كه در هر مرتبه اى از مراتب نظام ادارى قرار مى گيرد، بايد با بردبارى تمام امور را پيش ببرد و در برابر خواست مردمان و احتياجات آنان كم حوصلگى نداشته باشد و با تحمل فراوان خدمتگزارى نمايد.
- امام على (علیه السلام) در دستورالعملهاى حكومتى و ادارى خود، كارگزاران و كاركنان را به چنين بردبارى اى فراخوانده است:
«... وَاصبِروا لِحَوائِجِهِم». (نامه 51)
در برابر حاجتهاى مردمان شكيبايى ورزيد.

- اميرمؤمنان (علیه السلام) بردبارى را در كنار دانش، در رأس ارزشها معرفى كرده است، چنانكه وقتى او را از خير پرسيدند، فرمود:
«لَيْسَ الْخَيْرُ أَنْ يَكْثُرَ مَالُكَ وَ وَلَدُكَ وَ لَكِنَّ الْخَيْرَ أَنْ يَكْثُرَ عِلْمُكَ وَ أَنْ يَعْظُمَ حِلْمُك‏». (حکمت 94)
خير آن نيست كه مال و فرزندت بسيار شود، بلكه خير آن است كه دانشت فراوان گردد و اینکه بردبارى ات بیشتر شود.

- بنابراين يك نظام ادارى ارزشمند، نظامى است كه بر اعمال و رفتار كارگزاران و كاركنانش بردبارى حاكم باشد. از اين روست كه امام على (علیه السلام) از جمله معيارهاى گزينش فرماندهان را بردبارى برشمرده و در عهدنامه مالك اشتر فرموده است:
«فَوَلِّ مِنْ جُنُودِكَ أَنْصَحَهُمْ فِي نَفْسِكَ لِلهِ وَ لِرَسُولِهِ وَ لِإِمَامِكَ وَ أَطْهَرَهُمْ جَيْباً وَ أَفْضَلَهُمْ حِلْماً مِمَّنْ يُبْطِئُ عَنِ الْغَضَبِ وَ يَسْتَرِيحُ إِلَى الْعُذْر». (نامه 53)
پس از سپاهيان خود كسى را بگمار كه خيرخواهى وى براى خدا و رسول او و امام تو بيشتر باشد و دامن او پاكتر و بردبارى اش برتر، همان كه دير به خشم آيد و راحت تر پوزش دیگران را پذیرد.

كارگزاران و كاركنان نظام ادارى، جز با بردبارى نمى توانند وظايف خود را انجام دهند و حقوق را برپا سازند و مردمان را خدمت كنند.
- همچنين آن حضرت در عهدنامه مالك اشتر چنين فرمان داده است:- مشخص است كه اميرمؤمنان (علیه السلام) تا چه اندازه به وجود اصل بردبارى در امور ادارى توجه دارد كه آن را از معيارهاى گزينش مسئولان قرار داده است؛ و در واقع بدون بردبارى هيچ كارى به نتيجه مطلوب نمى رسد و انسانى كه فاقد بردبارى است، فاقد اختيار خويش و پيوسته اسير تصميم گيريهاى تند و رفتار نادرست است.
امام على (علیه السلام) در نامه خود به حارث همدانى در اين باره چنين سفارش فرموده است:
«وَاکظِم الغَیظَ و تَجَاوَزْ عِنْدَ الْمَقْدَرَةِ وَ احْلُمْ عِنْدَ الْغَضَبِ وَ اصْفَحْ مَعَ الدَّوْلَةِ تَكُنْ لَكَ الْعَاقِبَة». (نامه 69)
خشم خود را فرو خور، و به وقت توانايى درگذر. و هنگام خشم بردبار باش، و به هنگام قدرت (از گناه یا خطای دیگران) گذشت کن تا عاقبت به سود تو باشد.

«امْلِكْ حَمِيَّةَ أَنْفِكَ وَ سَوْرَةَ حَدِّكَ وَ سَطْوَةَ يَدِكَ وَ غَرْبَ لِسَانِكَ وَ احْتَرِسْ مِنْ كُلِّ ذَلِكَ بِكَفِّ الْبَادِرَةِ وَ تَأْخِيرِ السَّطْوَةِ حَتَّى يَسْكُنَ غَضَبُكَ فَتَمْلِكَ الِاخْتِيَارَ وَ لَنْ تَحْكُمَ ذَلِكَ مِنْ نَفْسِكَ حَتَّى تُكْثِرَ هُمُومَكَ بِذِكْرِ الْمَعَادِ إِلَى رَبِّك‏». (نامه 53)
خشم و شدّت و غضب و سركشى و قدرت و تيزى زبانت را در اختيار گير، و از تمام اين امور، به باز داشتن خود از شتاب در انتقام، و تأخير انداختن حمله و قدرت، خود را حفظ كن، تا خشمت آرام گردد و عنان اختيارت را مالك شوى، و هرگز حاكم و مسلط بر خود نخواهى شد، مگر اينكه بسيار به ياد بازگشت به خداوند افتى.

- كارگزاران و كاركنان نظام ادارى جز با بردبارى نمى توانند وظايف خود را انجام دهند و حقوق را برپا سازند و مردمان را خدمت كنند، چنانكه امام (علیه السلام) وقتى به بر پا كردن جلساتى براى گفتگوی متقابل و بيان مشكلات و مسائل فرمان مى دهد، نسبت به تنديها و بد زبانيهاى مردمان، سفارش به بردبارى مى نمايد:
«وَ اجْعَلْ لِذَوِي الْحَاجَاتِ مِنْكَ قِسْماً تُفَرِّغُ لَهُمْ فِيهِ شَخْصَكَ وَ تَجْلِسُ لَهُمْ مَجْلِساً عَامّاً فَتَتَوَاضَعُ فِيهِ لِلهِ الَّذِي خَلَقَكَ وَ تُقْعِدُ عَنْهُمْ جُنْدَكَ وَ أَعْوَانَكَ مِنْ أَحْرَاسِكَ وَ شُرَطِكَ حَتَّى يُكَلِّمَكَ مُتَكَلِّمُهُمْ غَيْرَ مُتَتَعْتِعٍ فَإِنِّي سَمِعْتُ رَسُولَ اللهِ يَقُولُ فِي غَيْرِ مَوْطِنٍ لَنْ تُقَدَّسَ أُمَّةٌ لَا يُؤْخَذُ لِلضَّعِيفِ فِيهَا حَقُّهُ مِنَ الْقَوِيِّ غَيْرَ مُتَتَعْتِعٍ ثُمَّ احْتَمِلِ الْخُرْقَ مِنْهُمْ وَ الْعِيَّ وَ نَحِّ عَنْهُمُ الضِّيقَ‏ وَ الْأَنَفَ يَبْسُطِ اللهُ عَلَيْكَ بِذَلِكَ أَكْنَافَ رَحْمَتِهِ وَ يُوجِبْ لَكَ ثَوَابَ طَاعَتِه‏». (نامه 53)
و بخشى از وقت خود را خاص كسانى كن كه به تو نياز دارند. خود را براى كار آنان فارغ دار و در مجلسى عمومى بنشين و در آن مجلس برابر خدايى كه تو را آفريده فروتن باش و سپاهيان و يارانت را كه نگهبانانند يا تو را پاسبانان، از آنان بازدار، تا سخنگوى آن مردم با تو گفتگو كند، بى درماندگى در گفتار، كه من از رسول خدا (صلی الله علیه وآله) بارها شنيدم كه مى فرمود: هرگز امتى را پاك -از گناه- نخوانند كه در آن امت -بى آنكه بترسند- و در گفتار درمانند، حق ناتوان را از توانا نستانند. و درشتى كردن و درست سخن نگفتن آنان را بر خود هموار كن و تنگ خويى بر آنان و خودبزرگ بينى را از خود بران، تا خدا بدين كار درهاى رحمت خود را بر روى تو بگشايد و تو را پاداش عطا فرمايد.

- روابط انسانى جز با بردبارى زيبايى نمى يابد و امور ادارى جز به بردبارى قواميت شغلى پيدا نمى كند. در حكمتهاى نورانى امام على (علیه السلام) آمده است:
«الْحِلْمُ غِطَاءٌ سَاتِرٌ وَ الْعَقْلُ حُسَامٌ قَاطِعٌ فَاسْتُرْ خَلَلَ خُلُقِكَ بِحِلْمِكَ وَ قَاتِلْ هَوَاكَ بِعَقْلِك‏». (حکمت 424)
بردبارى پرده اى است پوشاننده، و خرد شمشيرى است برنده؛ پس نقصانهاى اخلاقت را با بردبارى ات بپوشان، و با خرد خويش هواى نفست را بميران.

- با توجه به جايگاه بردبارى در اخلاق ادارى، بايد تلاش شود كه كارگزاران و كاركنان نظام ادارى متصف به بردبارى باشند و براساس بردبارى عمل و رفتار نمايند. اميرمؤمنان على (علیه السلام) سفارش كرده است كه آنان كه فاقد بردبارى اند، تلاش كنند كه آن را كسب كنند و با القا و تلقين و تكليف به خود، آن را در خود ايجاد نمايند:
«إِنْ لَمْ تَكُنْ حَلِيماً فَتَحَلَّمْ فَإِنَّهُ قَلَّ مَنْ تَشَبَّهَ بِقَوْمٍ إِلَّا أَوْشَكَ أَنْ يَكُونَ مِنْهُم‏». (حکمت 207)
اگر بردبار نيستى، خود را به بردبارى وادار، چه كم است كسى كه خود را همانند مردمى كند و از جمله آنان نشود.
________________________
منبع: ارباب امانت (اخلاق ادارى در نهج البلاغه)، مصطفى دلشاد تهرانى