هدیه و عیادت در اسلام

۲۱ اسفند ۱۳۹۳ 0 فرهنگ و اجتماع

چه خوب است كه ديدارها، همراه با تحفه و هديه اي باشد، تا لذّت بخش تر و مودّت آميزتر گردد.

اصل هديه، جلب محبّت و مودّت مي كند، اگر در ديدارهاي پس از مسافرت و زيارت باشد، چه بهتر و بيشتر!

از مولايمان علي(ع) است:

«الهديّة تجلبُ المَحبّةَ (1)

هديه، دوستي مي آورد.

اين كار، هم بازگشت از سفرها را شيرين مي سازد، هم در يادها زنده نگه مي دارد و خاطره انگيز مي شود. چه بسيار كساني كه خاطره شيرين يك سفر را تنها از رهگذر هديه و سوغاتش در ياد خود نگه داشته اند. عيدي گرفتنهاي دوران كودكي و جوايزي كه دانش آموزان دريافت مي كنند، اغلب جزء شيرين ترين و فراموش نشدني ترين خاطرات زندگي آنهاست.

وقتي افراد يك خانواده، چشم به راه بازگشت مسافرشان از «حجّ»، «مشهد»، شهرهاي داخلي يا سفرهاي خارجي باشند، هنگام آمدنش كلمه «سوغات»، شيرين ترين وِردي است كه بر زبانهايشان جاري مي شود و بر خاطرشان مي گذرد. از اين طريق، خانواده نيز خوشحال مي شوند.

سوغات آوردن (اگر در حدّ و حدود مناسب و در شأن انسان باشد) سنتي اسلامي است و نشانه آن است كه «مسافر»، در سفر هم به ياد آنها بوده است.

مهمّ، اصل هديه و سوغات است، قيمت آن چندان مهمّ نيست. يعني ارزش معنوي و عاطفي هديه جاي توجّه است، نه ارزش مادّي و ريالي آن.

گاهي يك شيشه عطر، يك تسبيح و سجّاده، يك كتاب و مجّله، يك دست كفش و لباس، يك كيف و جوراب، يك شيريني و ميوه محلّي از محلّ سفر و ... حلاوتي فراموش نشدني پديد مي آورد.

هديه، هر چه باشد

لازم نيست سفر، حتما طولاني يا به جاهاي دور باشد، تا «هديه» بطلبد!

و ضرورت هم ندارد كه سوغات، گرانبها و داراي ارزش مادّي بالا باشد! گفتيم كه خود سوغات و هديه سفر، ارزشي معنوي و اخلاقي دارد، هر چند قيمتش نازل ومقدارش اندك باشد.

بشنويم از اسوه اخلاق، حضرت رسول(ص) كه فرمود:

«اِذا خَرَجَ اَحَدُكُم اِلي سَفَرٍ ثُمّ قَدِمَ عَلي اَهْلِهِ فَلْيُهْدِهِمْ وَلْيُطْرِفْهُمْ وَلَوْ بِحِجارةٍ (2)

هر گاه يكي از شما به سفر رفت، هنگامي كه به سوي خانه و خانواده اش برمي گردد، حتما برايشان هديه و سوغات آورد، حتّي اگر شده، سنگي باشد! ...

روشن است كه هدف آن حضرت، آوردن سنگ نيست، بلكه مي خواهد بفرمايد هديه، هر چند ارزان و ناچيز هم باشد، «موضوعيّت» دارد و خوب است كه مردِ خانه و بزرگ خانواده، دست خالي و بي سوغات به خانواده اش برنگردد.

البته اگر سفر، سفري معنوي باشد (مانند حج، عمره، سوريه، مشهد و ...) از مسافر آگاه و مكتبي انتظار مي رود كه رهاوردهاي معنوي از اين سفر براي خانواده و دوستان بياورد و دريافتها، معرفتها، آموختنيهاي سفر را به عنوان يك «ارمغان» براي ديداركنندگانش بازگو كند و آنان را در فضاي معنوي و روحاني مسافرت خويش قرار دهد.

متأسّفانه اين گونه تحفه ها بسيار اندك است و زائران ما، كيف و چمدان خويش را از هر چيز پر مي كنند، جز خاطراتِ معنوي و ره اوردهاي روحي و تربيتي؛ مگر كساني انگشت شمار، كه خداوند بر شمارشان بيفزايد.

عيادت بيمار

از نمونه هاي بارز اخلاق معاشرت، رفتن به عيادت بيماران است. چه در شهري كه هستيم، چه با سفر به شهري ديگر، چه بيماراني كه از خويشاوندان و فاميل اند، چه آنان كه دوست و آشنايند، و چه حتّي عيادت بيماران غريب و بي دوست و آشنا!

به قول سعدي: « قدر عافيت كسي داند كه به مصيبتي گرفتار آيد (3)

تندرستي از نعمتهاي ناشناخته الهي است. آنكه بيمار مي شود، چشم به راه ديدار و سركشي و احوالپرسي دوستان و بستگان است و از تفقّد آنان خرسند مي شود.

از بهترين كارها كه پاداش بسيار نيز دارد و موجب رضاي خالق و مخلوق است، «عيادت بيمار» است.

اين عمل در اسلام، آداب خاصّي دارد. نيكو است كه انسان به عنوان سركشي و احوالپرسي از مريض، به سراغ او برود، كم بنشيند (مگر آنكه خود بيمار، طالب و مشتاق باشد بيشتر بنشينيد) دست و نبض بيمار را بگيرد، دست بر پيشاني اش بگذارد، به مريض دعا كند،از او دعا بخواهد، ولي به گونه اي باشد كه اسباب زحمت بيمار و خانواده اش را فراهم نسازد.(4)

حتّي چيزي با خود بردن هنگام رفتن به عيادت بيمار (همان گونه كه رايج و مرسوم است) بسيار پسنديده است.

يكي از غلامان امام صادق(ع) مي گويد: يكي از آشنايان بيمار شد. جمعي از دوستان به ملاقات او مي رفتيم كه در راه، به امام صادق(ع) برخورديم. امام پرسيد: كجا؟ گفتيم: به عيادت فلاني مي رويم. فرمود: بايستيد. ما نيز ايستاديم. پرسيد: آيا ميوه اي، سيبي، گلابي، عطر و ... چيزي همراه داريد؟ گفتيم: نه، هيچ يك از اينها را نداريم. فرمود: آيا نمي دانيد هر چه كه نزد بيمار برده شود، با همان خوشحال مي شود و مايه راحت و استراحتِ او است؟(5)

اين، حتّي نشانه كاهش دردهاي جسمي در سايه خرسنديهاي روحي است، چيزي كه در روانشناسي و درمان جديد، به عنوان يك دستور درماني مورد توجّه است.

اخلاق پيامبرانه

رفت و آمد به خانه بيماران و عيادتشان و تفقّد از حالشان، از اخلاق انبيايي است و سبب تحكيم رابطه ها و تقويت دوستيها و الفت خانواده هاست.

پيامبر اسلام(ص) نيز به عيادت بيماران مي رفت. حتي يك بار از يك يهودي نيز عيادت فرمود كه همسايه او بود.(6)

آنچه به عيادت، ارزش مي بخشد، خدايي بودن آن و اخلاص در عيادت است، حتّي خارج از مرز دوستي و رفاقت و آشنايي و شغل و موقعيّت طرف به عيادت رفتن مهمّ است. اين در آنجا جلوه مي كند كه مريض، گمنام و بي كس و ناشناخته و غريب باشد كه بيش از ديگران چشم به راه ديداركنندگان است. تعبير «في اللّه » كه در روايات عيادت بيماران به چشم مي خورد، به همين نكته حساس اشاره مي كند.چگونه مي توان به اين گوهر دست يافت و از كجا مي توان «نيّت خدايي» را در عيادتها تشخيص داد؟

عيادت بي ريا

وقتي به عيادت بيماري مي رويد، روي چه انگيزه اي است؟ آيا از ترس گلايه هاي بعدي او و خانواده او است؟ يا اينكه چون همسايه و آشناست و فردا چشم در چشم هم خواهيد انداخت؟ يا چون رئيس و مسؤول است؟ يا براي خدا؟

البته دلجويي از يك بيمار و خانواده اش يا رعايت حقّ همسايگي و حقّ رئيس، جاي خود دارد، ولي آيا شده كه جعبه شيريني يا پاكت ميوه اي بگيريد و به عيادت بيماراني در بيمارستانها برويد كه كسي را ندارند و شما را هم نمي شناسند؟ در ايام جنگ، بعضيها به ديدار و عيادت رزمندگان مجروح مي رفتند كه در شهرستانهايي دور از بستگان خود تحت درمان بودند، بي آنكه سابقه آشنايي با مجروحانِ جنگي داشته باشند، تنها به خاطر خدا و انجام وظيفه ديني و انساني.

اين كار، بس عظيم است و الهي! و مايه آساني حساب خداوند در قيامت مي گردد. در حديث قدسي آمده است:

«مَنْ عادَ مؤمنا فِيَّ فَقَدْ عادني (7)

هر كس در راه من (به خاطر خدا) مؤمني را عيادت كند، مرا عيادت كرده است.

در حديث است كه روز قيامت، پروردگار به بني آدم خطاب مي كند: مريض شدم چرا به عيادتم نيامدي؟ مي گويد: خدايا! تو پروردگار جهانياني، چگونه به عيادت تو مي آمدم؟ پاسخ مي شنود: فلان بنده ام بيمار شد و از او عيادت نكردي! مگر نمي دانستي كه اگر به عيادتش مي رفتي، مرا نزد او مي يافتي؟(8)

به علاوه، عيادت بيمار، انسان را به ياد قيامت مي اندازد و او را متوجّه نعمت تندرستي مي سازد و زمينه ساز شكر به خاطر سلامتي مي گردد. از رسول خدا(ص) روايت است كه: به عيادت بيمار و تشييع جنازه برويد، كه شما را به ياد آخرت مي اندازد.(9)

آنچه به عيادت، ارزش مي بخشد، خدايي بودن آن و اخلاص در عيادت است، حتّي خارج از مرز دوستي و رفاقت و آشنايي و شغل و موقعيّت طرف به عيادت رفتن مهمّ است.

عيادت و سوغات بي توقع

دانستيم كه اگر به عيادت بيمار، يا هديه و سوغات، جنبه الهي بدهيم و آن را به حساب خدا بگذاريم، هم پاداش بيشتري مي بريم، هم به ترويج اين گونه سنتهاي اسلامي در اخلاق معاشرت، كمك كرده ايم. با اين حساب، نبايد در دادن هديه و بردن سوغات يا رفتن به عيادت بيمار، حسابِ عوض و جايگزين آن را كرد. گلايه از اينكه چرا ما كه به عيادتش رفتيم، او به عيادت ما نيامد، كم ظرفيّتي است، يا اگر كسي هنگام بيماري تان از شما عيادت نكرد، شما «مقابله به مثل» نكنيد و كريم و بزرگوار باشيد.

رسول اكرم(ص) فرموده است:

«عُدْ مَنْ لا يَعُوُدكَ وَ اَهْدِ مَنْ لا يُهدي لَك (10)

به عيادت كسي برو كه از تو عيادت نكرده است و براي كسي هديه ببر كه براي تو هديه و سوغات نياورده است.

و ... اخلاص و وسعت نظر و بزرگ مَنِشي، از همين جاها شناخته مي شود!

________________________________________

1- غررالحكم، چاپ دانشگاه، ج7، ص421.

2- مكارم الاخلاق، طبرسي، ص266، بحارالانوار، ج79، ص283.

3- گلستان سعدي، باب هشتم.

4- روايات بيماري و عيادت و ... را در «مكارم الاخلاق»، باب 11 مطالعه فرماييد.

5- مكارم الاخلاق، ص361.

6- همان، ص359.

7- همان، ص360.

8- ميزان الحكمة، ج9، ص128.

9- همان، ص130.

10- كنزالعمال، متقي هندي، حديث شماره 25150.