حقوق در احادیث

حقوق خداوند متعال :

پيامبر خدا صلى الله عليه و آله :

إنّ حُقوقَ اللّه ِ جَلَّ ثَناؤُه أعْظَمُ مِن أنْ يَقومَ بِها العِبادُ 

و إنّ نِعَمَ اللّه ِ أكْثَرُ مِن أنْ يُحْصيَها العِبادُ 

و لكنْ أمْسُوا و أصْبِحوا تائِبينَ .

حقوق خداوند جلّ ثناؤه بزرگتر از آن است كه بندگان بتوانند آنها را به جاى آورند

و نعمتهاى خدا بيشتر از آن است كه بندگان شماره كنند.

اما شب و روز توبه كنيد. 

( مكارم الأخلاق : ۲/۳۶۵/۲۶۶۱ )

امام على عليه السلام :

··· لكنَّهُ سَبحانَهُ جَعَلَ حقَّهُ على العِبادِ ، أنْ يُطيعوهُ 

و جَعلَ جَزاءهُم علَيهِ  ، مُضاعَفَةَ الثَّوابِ ،  تَفَضُّلاً مِنهُ .

 ··· اما خداوند سبحان حقّ خود را بر بندگان اين قرار داد  ، كه او را فرمان برند

و در مقابل  براى آنان اين حقّ را قائل شد كه ، از روى تفضل خويش ، چند برابر پاداششان دهد .

( نهج البلاغة : الخطبة ۲۱۶ )

امام على عليه السلام :

 لكنْ مِن واجِبِ حُقوقِ اللّه ِ على عِبادِهِ  ، النَّصيحَةُ بمَبْلَغِ جُهْدِهِم  و التَّعاوُنُ على إقامَةِ الحقِّ بَينَهُم .

 از حقوق واجبِ خداوند بر بندگانش اين است كه  ، با تمام توانشان خير خواه يكديگر باشند و براى بر پا داشتن حقّ در ميان خويش هميارى كنند .

( نهج البلاغة : الخطبة ۲۱۶ )

حقوق مردم نسبت به يكديگر:

امام على عليه السلام :

ثُمَّ جَعلَ سُبحانَهُ مِن حُقوقِهِ  ، حُقوقا افْتَرَضَها لبَعضِ النّاسِ على بَعضٍ

فجَعَلَها تَتَكافَأُ في وُجوهِها  و يُوجِبُ بَعضُها بَعضا 

و لا يُسْتَوْجَبُ بَعضُها ،  إلاّ ببَعضٍ .

آن گاه خداوند سبحان از جمله حقوق خويش ، حقوقى را ميان بندگان بر يكديگر واجب فرمود

و آن حقّها را با هم برابر نهاد و واجب شدن حقّى را در مقابل گزاردن حقّى قرار داد .

حقّى براى كسى واجب نشود ، مگر آن كه در مقابلش حقّى به گردن او باشد .

( نهج البلاغة: الخطبة۲۱۶ )

امام على عليه السلام ـ در بخشى از خطبه خويش در آغاز خلافتش ـ فرمود :

و شَدَّ بالإخْلاصِ و التَّوحيدِ حُقوقَ المسلِمينَ في مَعاقِدِها ؛

فالمسلِمُ مَن سَلِمَ المسلِمونَ مِن لِسانِهِ و يَدِهِ  ، إلاّ بالحقِّ

و لا يَحِلُّ أذى المُسلمِ ، إلاّ بما يَجِبُ .

و به سبب اخلاص و يكتا پرستى مسلمانان ، در جاى خود براى آنان حقوقى مقرر فرمود ؛ 

پس مسلمان كسى است كه مسلمانان از دست و زبان او آسوده باشند، مگر آن كه پاى حقّ در ميان آيد

و آزار رساندن مسلمان روا نيست ، مگر آن جا كه خداوند واجب فرموده است .

( نهج البلاغة : الخطبة ۱۶۷ )

مقدّم داشتن حقوق مردم :

امام على عليه السلام :

 جَعلَ اللّه ُ سبحانَهُ حُقوقَ عِبادِهِ مُقَدِّمَةً لحُقوقِهِ ؛

فمَن قامَ بحُقوقِ عِبادِ اللّه ِ ، كانَ ذلكَ مُؤَدّيا إلى القِيامِ بحُقوقِ اللّه ِ .

خداوند سبحان حقوق مردم را پيش روى حقوق خود گردانيد ؛

پس هر كه حقوق بندگان خدا را رعايت كند ، اين كار به رعايت كردن حقوق خدا بينجامد .

( غرر الحكم : ۴۷۸۰ )

مهمترين حقوق :

امام على عليه السلام :

 و أعظَمُ ما افْتَرضَ [ اللّه ُ ]سبحانَهُ مِن تلكَ الحُقوقِ ، حقُّ الوالي على الرَّعِيَّةِ  و حقُّ الرَّعِيَّةِ على الوالي .

از ميان آن حقوق كه خداوند سبحان واجب فرموده ، مهمترينش حقّ زمامدار بر ملّت است و حقّ ملّت بر زمامدار .

( نهج البلاغة : الخطبة ۲۱۶ )

حقوق برادران :

پيامبر خدا صلى الله عليه و آله :

 إنّ أحَدَكُم لَيَدَعُ مِن حُقوقِ أخيهِ شَيئا ، فيُطالِبُهُ بهِ يَومَ القِيامَةِ ، فيُقْضى لَهُ و علَيهِ .

هرگاه يكى از شما چيزى از حقوق برادر خود را فرو گذارد و او در روز قيامت از وى آن حقّ را مطالبه كند، به سود صاحب حقّ و به زيان اين شخص داورى شود .

( بحار الأنوار : ۷۴/۲۳۶/۳۶ )

امام على عليه السلام :

لا تُضَيّعَنَّ حقَّ أخيكَ اتِّكالاً على ما بينَكَ و بينَهُ ؛ فإنّهُ لَيس لكَ بأخٍ ، مَن ضَيَّعْتَ حقَّهُ .

به اتّكاى رفاقت و دوستى ، حقّ برادرت را ضايع مكن ؛

زيرا كسى كه حقّش را ضايع كنى ، برادر تو نيست .

( بحار الأنوار : ۷۴/۱۶۵/۲۹ )

امام صادق عليه السلام :

 مَن عَظّمَ دِينَ اللّه ِ ، عظّمَ حقَّ إخْوانِهِ 

و مَنِ اسْتَخَفَّ بدِينهِ ، اسْتَخَفَّ بإخْوانِهِ .

هر كه دين خدا را ارج نهد، براى حقوق برادران خود نيز ارج قايل باشد

و هركه دين خدا را خفيف شمارد، به برادران خود نيز اهميّتى ندهد .

( بحار الأنوار : ۷۴/۲۸۷/۱۳ )

امام صادق عليه السلام :

 كَما لا يَقْدِرُ أحدٌ أن يَصِفَ فَضْلَنا و ما أعْطانا اللّه ُ و ما أوْجَبَ اللّه ُ مِن حُقوقِنا،

فكذلكَ لا يَقْدِرُ أحَدٌ أنْ يَصِفَ حقَ المؤمنِ و يَقومَ بهِ مِمّا أوْجَبَ اللّه ُ على أخيهِ المؤمنِ .

همان گونه كه هيچ كس نمى تواند فضل ما و آنچه را خداوند به ما عطا فرموده و حقوقى را كه براى ما [ بر مردم ] واجب كرده است وصف كند،

هيچ كس نيز نمى تواند حقّ مؤمن را توصيف كند و حقوقى را كه خداوند براى او بر برادر مؤمنش واجب كرده است ادا كند .

( المحاسن : ۱/۲۳۸/۴۳۶ )

امام صادق عليه السلام :

ما عُبِدَ اللّه ُ بشيءٍ أفضَلَ مِن أداءِ حقِّ المؤمنِ .

 خداوند به چيزى برتر از اداى حقّ مؤمن عبادت نشده است .

( الكافي : ۲/۱۷۰/۴ )

امام عسكرى عليه السلام :

 أعْرَفُ النّاسِ بحُقوقِ إخْوانِهِ و أشَدُّهُم قَضاءً لَها ، أعْظَمُهُم عِند اللّه ِ شَأنا .

 آن كه به حقوق برادران خود آشناتر باشد و در رعايت كردن آنها كوشاتر ، نزد خداوند ارجمندتر است .

( الاحتجاج : ۲/۵۱۷/۳۴۰ )

حقوق مؤمنان بر يكديگر:

پيامبر خدا صلى الله عليه و آله :

حقُّ المسلمِ على المسلمِ سِتٌّ :

إذا لَقِيتَهُ ، فسَلِّمْ علَيهِ 

و إذا دَعاكَ ، فأجِبْهُ

و إذا اسْتَنْصَحَكَ ، فانْصَحْ لَهُ

و إذا عَطَسَ  فحَمِدَ اللّه َ ،فشَمِّتْهُ

و إذا مَرِضَ  ، فعُدْهُ 

و إذا ماتَ ، فاتّبِعْهُ .

مسلمان را بر مسلمان شش حقّ است :

هرگاه با وى رو به رو شدى سلام كن ؛

هر گاه تو را دعوت كرد ، اجابتش كن ؛

اگر از تو راهنمايى خواست ، او را راهنمايى كن ؛

هرگاه عطسه كرد و الحمد للّه گفت ، به او «يَرْحَمُكَ اللّه » بگو؛

اگر بيمار شد ، به عيادتش برو

و چون درگذشت ، در تشييع جنازه اش شركت كن .

( كنز العمّال :۲۴۷۷۱؛ الكافي :۲/۱۷۱/۶ مثل ما في المتن معنىً - و الأحاديث في معناه كثيرة ، (انظر) كنز العمّال : ۹ / ۲۸،۲۹ )

امام زين العابدين عليه السلام :

 و أمّا حقُّ أخيكَ فأنْ تَعلَمَ أنَّهُ يَدُكَ و عِزُّكَ و قُوّتُكَ ؛

فلاَ تتّخِذْهُ سِلاحا على مَعصيَةِ اللّه ِ  و لا عُدّةً للظُّلمِ لخلقِ اللّه ِ

و لا تَدَعْ نُصْرتَهُ على عَدُوّهِ و النَّصيحَةَ لَهُ ؛

فإنْ أطاعَ اللّه َ،  و إلاّ  ، فلْيَكُنِ اللّه ُ أكْرَمَ علَيكَ مِنهُ

حقّ برادرت اين است كه بدانى او دست تو و عزت تو و نيروى توست؛

پس مبادا او را حربه اى براى نافرمانى خدا  و پشتوانه اى براى ستم كردن به بندگان خدا قرار دهى .

از يارى رساندن او در برابر دشمنش و خيرخواهى براى او فروگذار مباش ؛

اگر فرمانبردار خدا بود  ، چه بهتر و گرنه ،  بايد خداوند نزد تو گراميتر از او باشد.

( الخصال : ۵۶۸/۱ )

امام باقر عليه السلام :

 مِن حقِّ المؤمنِ على أخيهِ المؤمنِ أن ،

يُشْبِعَ جَوْعَتَهُ و يُواريَ عَورَتَهُ 

و يُفرِّجَ عَنهُ كُرْبَتهُ  و يَقْضيَ دَيْنَهُ .

فإذا ماتَ خَلَفَهُ في أهلِهِ و ولدِهِ .

از حقوق مؤمن بر مؤمن اين است  ،

كه گرسنگى او را بزدايد ،بدن برهنه اش را بپوشاند ، 

اندوهش را برطرف سازد، قرضش را بپردازد

و پس از مرگش به زن و فرزندان او رسيدگى كند .

( الكافي : ۲/۱۶۹/۱ )

امام صادق عليه السلام :

حقُّ المسلمِ على المسلمِ أنْ  ،

لا يَشبَعَ و يَجوعَ أخوهُ 

و لا يَروى و يَعْطَشَ أخوهُ 

و لا يَكْتَسي و يَعْرى أخوهُ .

 حقّ مسلمان بر مسلمان اين است كه ،

تا برادرش گرسنه است، او سير و پُر نخورد

و تا برادرش تشنه است، او سيراب نگردد

و تا برادرش برهنه است، او خود را نپوشاند .

( الكافي : ۲/۱۷۰/۵ )

امام صادق عليه السلام :

للمؤمنِ على المؤمنِ سَبْعَةُ حُقوقٍ واجِبَةٍ لَهُ مِن اللّه ِ عزّ و جلّ  و اللّه ُ سائلُهُ عَمّا صَنَعَ فيها :

الإجْلالُ لَهُ في عَيْنِهِ  و الوُدُّ لَهُ في صَدرِهِ 

و المُواساةُ لَهُ في مالِهِ و أنْ يُحِبَّ لَهُ ما يُحِبُ لنَفْسِهِ

و أنْ يُحرِّمَ غِيبَتَهُ و أنْ يَعودَهُ في مَرضِ

و يُشَيّعَ جَنازَتَهُ و لا يَقولَ فيهِ بعدَ مَوتِهِ إلاّ خَيرا .

 مؤمن را بر مؤمن هفت حقّ است كه خداوند عزّ و جلّ آنها را بر او واجب كرده است و خدا درباره آنها از او بازخواست مى كند :

او را در چشم خود بزرگ شمارد ، در دل دوستش بدارد ،

با مال و دارايى خود ياريش رساند ، بر او همان پسندد كه بر خود مى پسندد ،

غيبت او را حرام شمارد ، در بيمارى به عيادتش رود ،

در تشييع جنازه اش شركت كند و بعد از مرگ جز به خوبى از وى ياد نكند .

( الخصال : ۳۵۱/۲۷ )

الكافى ـ به نقل از معلّى بن خنيس ـ :

 سَأَلتُ أبا عَبدِ اللّه عليه السلام عَن حَقِّ المُؤمِنِ .

فَقالَ : سَبعونَ حَقّا ، لا اُخبِرُكَ إلاّ بِسَبعَةٍ ؛

فَإنّي عَلَيكَ مُشفِقٌ أخشى ألاّ تَحتَمِلَ .

فَقُلتُ: بَلى إن شاءَ اللّه ُ.

فَقالَ: لا تَشبَع و يَجوعُ

 و لا تَكتَسي و يَعرى  

و تَكونُ دَليلَهُ 

و قَميصَهُ الّذي يَلبَسُهُ و لِسانَهُ الّذي يَتَكَلَّمُ بِهِ

و تُحِبُّ لَهُ ، ما تُحِبُّ لِنَفسِكَ

و إن كانَت لَكَ جارِيَةٌ  ، بَعَثتَها لِتُمَهِّدَ فِراشَهُ

و تَسعى في حَوائجِهِ بِاللَّيلِ وَ النّهارِ.

فَإِذا فَعَلتَ ذلِكَ ،  وَصَلَت وِلايَتُكَ بِوِلايَتِنا و وِلايَتُنا بِوِلايَةِ اللّه ِ عَزَّ و جَلَّ .

 از امام صادق عليه السلام درباره حقّ مؤمن سؤال كردم .

حضرت فرمود : حقّ مؤمن بر مؤمن هفتاد حقّ است ، كه من تنها هفت حقّ را برايت مى گويم

و من بيمناكم و مى هراسم كه تاب نياورى .

گفتم : ان شاء اللّه تاب مى آورم .

فرمود : تا او گرسنه است ، تو سير نخورى   

و تا او برهنه است  ، تو نپوشى  

و راهنماى او باشى

و لباس او باشى كه بپوشد و زبان او باشى كه بدان سخن گويد 

و هر چه براى خود دوست دارى ،  براى او دوست بدارى

و اگر كنيزى در اختيار دارى ، براى او بفرست

و شب و روز سعى در برآوردن حوائج او نما  .

وقتى اين چنين كردى  ، به ولايت ما كه ولايت خداوند است نائل مى شوى .

( الكافي : ۲ / ۱۷۴ / ۱۴)

امام كاظم عليه السلام :

 إنّ مِن واجِبِ حقِّ أخيكَ أنْ  :

لا تَكْتُمَهُ شَيئا ، تَنْفَعُهُ بهِ لأمرِ دُنياهُ و آخِرَتِهِ

و لا تَحْقِدَ علَيهِ و إنْ أساءَ 

و أجِبْ دَعوَتَهُ ،  إذا دَعاكَ 

و لا تُخَلِّ بَينَهُ و بَينَ عَدُوّهِ مِن النّاسِ  و إنْ كانَ أقرَبَ إلَيهِ مِنكَ 

و عُدْهُ  ، في مَرَضِهِ

 از جمله حقوق واجب برادرت اين است كه :

آنچه را براى دنيا و آخرت او سودمند است ، از وى پوشيده ندارى ،

كينه اش را به دل نگيرى، هر چند بد كند ،

هرگاه تو را دعوت كرد  ، دعوتش را اجابت كنى ،

او را در مقابل دشمنش تنها نگذارى ، هرچند به او از تو نزديكتر باشد

و در هنگام بيمارى ، به عيادتش بروى .

( الكافي : ۸/۱۲۶/۹۵ )

امام رضا عليه السلام ـ در پاسخ به سؤال از حقّ مؤمن بر مؤمن ـ فرمود :

إنّ مِن حقِّ المؤمنِ على المؤمنِ :

المَوَدَّةَ في صَدْرِهِ 

و المُواساةَ في مالِهِ···

و لا يقولُ لَهُ : اُفٍّ ، فإذا قالَ لَهُ : « اُفٍّ » ، فليسَ بَينَهُما وَلايَةٌ 

و إذا قالَ لَهُ : أنتَ عَدُوّي  ، فقد كفّرَ أحدُهُما صاحِبَهُ

و إذا اتَّهمَهُ  ، انْماثَ الإيمانُ في قَلبِهِ ، كما يَنْماثُ المِلْحُ في الماءِ .

 از جمله حقوق مؤمن بر مؤمن اين است كه :

در دل او را دوست بدارد 

و با مال و ثروتش او را كمك رساند ···

و به او « اُفّ » نگويد، كه اگر چنين بگويد ديگر ميان آنها پيوند دوستى نباشد

و اگر به او بگويد : تو دشمن من هستى، يكى از آن دو ، ديگرى را كافر شمرده است 

وهرگاه به او تهمتى زند، ايمان در دلش آب شود ، همان گونه كه نمك در آب حل مى شود.

( بحار الأنوار : ۷۴/۲۳۲/۲۸ )

كمترين حقّ مؤمن بر برادرش :

.

امام صادق عليه السلام ـ در پاسخ به سؤال از كمترين حقّ مؤمن بر برادرش ـ فرمود :

 أنْ لا يَسْتأثِرَ علَيهِ ،  بما هُو أحْوَجُ إلَيهِ مِنهُ .

آنچه را كه او بدان نيازمندتر است ، به خود اختصاص ندهد.

( الخصال : ۸/۲۵ )

امام صادق عليه السلام ـ در بيان حقوق مؤمن بر مؤمن ـ فرمود :

 أيْسَرُ حقٍّ مِنها ،

أنْ تُحِبَّ لَهُ ، ما تُحِبُّ لنَفْسِكَ ،

و تَكْرَهَ لَهُ ،  ما تَكْرَهُ لنَفْسِكَ .

 کمترين اين حقوق آن است كه ،

براى او همان چيزى را دوست داشته باشى  ، كه براى خود دوست دارى

و بر او نپسندى ، آنچه را بر خود نمى پسندى .

( الكافي : ۲/۱۶۹/۲ )

لزوم حقّ شناسى متقابل :

امام على عليه السلام :

اعْرِفوا الحقَّ  ، لمَنْ عَرفَهُ لَكُم - صَغيرا كانَ أو كَبيرا ، وَضِيعا كانَ أو رَفِيعا .

كسى كه براى تو حقّ قائل است ،- كوچك باشد يا بزرگ ، وضيع باشد يا شريف -، تو نيز براى او حقّ قائل شو .

( غرر الحكم : ۲۵۶۴ )

الاختصاص :

و قالَ عليه السلام : اخْدُمْ أخاكَ ،

فإنِ اسْتَخْدَمَكَ ،  فلا و لا كَرامَةَ . 

قالَ : و قيلَ : أعرِفُ ،  لِمَنْ لا تَعرِفُ لي ؟

فقالَ : و لا كَرامَةَ ،  قالَ : و لا كَرامَتَينِ .

امام صادق عليه السلام فرمود : اگر كسى حقّ ديگرى را رعايت كند ، بى آن كه آن ديگرى حقّ او را بگزارد، چنان است كه وى را پرستيده باشد، نه خدا را 

و فرمود : تو خود به برادرت خدمت كن ،

اما اگر او از تو خدمتكارى خواست ، هرگز اين كار را نكن .

راوى مى گويد : به امام عرض شد : كسى كه براى من حقّ نمى شناسد برايش حقّى قائل باشم ؟

فرمود: نه ، هيچ احترامى هم برايش قائل نشو .

( الاختصاص : ۲۴۳ )

بر خود حقوق واجب نكنيد :

امام باقر يا امام صادق عليهما السلام :

 لا تُوجِبْ على نفسِكَ الحُقوقَ و اصْبِرْ على النَّوائبِ .

 بر خود حقوق واجب نكن و در برابر مشكلات و سختيها صبور باش .

( الكافي : ۴/۳۳/۳ )

امام صادق عليه السلام :

جمَعَنا أبو جعفرٍ عليه السلام فقالَ : يا بَنِيَّ ! إيّاكُم و التَّعَرُّضَ للحُقوقِ  و اصْبِروا على النَّوائب

و إنْ دَعاكُم بَعضُ قَومِكُم إلى أمرٍ ، ضَرَرُهُ علَيكُم أكْثَرُ مِن نَفْعِهِ لَكُم ،  فلا تُجيبوهُ .

[پدرم] امام باقر عليه السلام ما را جمع كرد و فرمود : فرزندان من ! خود را در معرض حقوق قرار ندهيد و بر مشكلات و سختيها صبور باشيد

و اگر فردى از خويشانتان، شما را به كارى فرا خواند كه  ، ضرر آن براى شما بيشتر از فايده اش بود ، قبول نكنيد .

( الأمالي للطوسي : ۷۳/۱۰۷ )

میزان الحکمه،جلد سوم.