ترجمه و شرح نامه 31 نهج البلاغه (نامه امام علی به امام حسن)؛ بخش بیستم: رفتار با زنان و بستگان

ضمن شرح جمله اى كه امير المؤمنين فرموده است زنان را به طمع ميندازيد كه ياراى شفاعت براى ديگران پيدا كنند، اين داستان را آورده است:

جلوه تاريخ درشرح نهج البلاغه ابن ابى الحديد، ج 7، ص49

زبير بن بكار روايت كرده است كه چون موسى عباسى به خلافت رسيد، مادرش خيزران در امور بسيارى سخن مى گفت و در مورد حوايج مردم شفاعت مى كرد، موسى هم با هر چه كه او مى خواست، موافقت مى كرد. چون چهار ماه از خلافت او گذشت، مردم بر در خانه مادرش جمع مى شدند و به او طمع مى بستند و چنان بود كه هر بامداد گروههايى بر در خانه خيزران گرد مى آمدند، تا آنكه روزى در موردى با موسى سخن گفت كه راهى براى بر آوردن خواسته اش نبود. موسى براى مادرش دليلى آورد، ولى او گفت: چاره اى از برآوردن اين خواسته من نيست. موسى گفت: انجام نخواهد داد. خيزران گفت: من بر آوردن اين حاجت را براى عبد الله بن مالك تضمين كرده ام. موسى خشمگين شد و گفت: اى واى بر من از دست اين پسر زن بدكاره، دانستم كه او اين كار را مى خواهد به خدا سوگند نه براى تو و نه براى او اين كار را نخواهم كرد. خيزران گفت: به خدا سوگند از اين پس هرگز حاجتى از تو نخواهم خواست. موسى گفت: به خدا سوگند كه هيچ اهميت نمى دهم. خيزران خشمگين برخاست، موسى گفت: بر جاى خود بايست و سخن مرا گوش كن، به خدا سوگند من از خويشاوندى خود با پيامبر صلّى اللّه عليه و آله و سلّم برى خواهم بود كه اگر به من خبر برسد كسى از ويژگان و فرماندهان سپاه و دبيران و خدمتكارانم بر در خانه تو آمده اند گردنش را نزنم و اموالش را مصادره نكنم، اينك هر كس كه مى خواهد چنين كند. آخر تجمع هر بامداد اين گروهها بر در خانه تو چه معنى دارد، مگر تو دوكدانى ندارى كه سرگرمت كند، مگر قرآنى ندارى كه تو را تذكر دهد، مگر خانه اى ندارى كه تو را محفوظ بدارد، هان بر حذر باش كه ديگر دهانت را براى حاجت مسلمان يا كافرى ذمّى نگشايى. خيزران برگشت و نمى انديشيد كه چه مى كند ولى ديگر تا هنگام مرگ موسى هيچ سخنى نه تلخ و نه شيرين با او نگفت.

ضمن شرح اين جمله كه فرموده است «فانّ المراة ريحانة و ليست بقهرمانه» «همانا زن گل بهارى است و پهلوان نيست» ابن ابى الحديد اين داستان را نقل كرده است: اين سخن را حجاج بن يوسف ثقفى اقتباس كرده و به وليد بن عبد الملك گفته

جلوه تاريخ درشرح نهج البلاغه ابن ابى الحديد، ج 7، ص 50

است، ابن قتيبة در كتاب عيون الاخبار مى گويد: حجاج نخستين بارى كه از عراق به شام آمد در حالى كه عمامه اى سياه بر سر و زره بر تن و كمانى عربى و تيردانى همراه داشت، پيش وليد وارد شد. ام البنين دختر عبد العزيز بن مروان كه همسر وليد بود نگران شد و به وليد پيام فرستاد كه اين عرب تمام مسلح كيست كه پيش توست و حال آنكه تو فقط پيراهن بر تن دارى وليد پيام داد كه اين حجاج است. ام البنين فرستاده را پيش او برگرداند و او به وليد گفت: ام البنين مى گويد به خدا سوگند اگر ملك الموت با تو خلوت كند، براى من خوشتر از آن است كه حجاج. وليد كه با حجاج شوخى مى كرد اين سخن را به او گفت. حجاج گفت اى امير المؤمنين شوخى كردن و خوش منشى با زنان را با سخنان ياوه بگذران كه زن گل بهارى است و پهلوان نيست، و زنان را بر راز خود و چگونگى ستيز و حيله گرى با دشمنان آگاه مساز. چون وليد پيش ام البنين رفت در حالى كه با او شوخى مى كرد، سخن حجاج را براى او نقل كرد. ام البنين گفت: اى امير المؤمنين خواسته من اين است كه به حجاج فرمان دهى فردا براى سلام پيش من آيد. وليد چنان كرد و فردا حجاج آمد. ام البنين نخست مدتى از پذيرفتن او خوددارى كرد و حجاج همچنان بر پاى ايستاده بود، سپس ام البنين اجازه داد و او را به حضور پذيرفت و گفت: آيا تو هستى كه به سبب كشتن عبد الله بن زبير و پسر اشعث به امير المؤمنين منت مى نهى همانا به خدا سوگند اگر خدا نمى دانست كه تو بدترين آفريده اويى تو را به سنگ باران كردن كعبه و به كشتن پسر اسماء ذات النطاقين كه نخستين مولود مسلمانان در مدينه بوده است، گرفتار نمى فرمود. اما اينكه امير المؤمنين را از شوخى كردن و خوش منشى با زنان و بر آوردن لذتها و خواسته هايش منع كرده اى، اگر قرار باشد زنان از كسى چون تو اندوه زدايى كنند، چه درست گفته اى و بايد سخنت را پذيرفت ولى اگر قرار باشد از كسى چون او اندوه بزدايند، نبايد هرگز سخنت را بپذيرد. همانا به خدا سوگند در آن هنگامى كه تو در سخت ترين حالت بودى و نيزه هاى ايشان بر تو سايه افكنده بود و ستيز و جنگ ايشان تو را بر جاى داشته بود، زنان امير المؤمنين از مصرف عطر گيسوهاى خود كاستند و آن را براى پرداخت حقوق سواران و سپاهيان شام فروختند، و امير المؤمنين براى آنان محبوب تر از پسران و پدران ايشان بود و خداوند تو را از دشمن امير المؤمنين به سبب

جلوه تاريخ درشرح نهج البلاغه ابن ابى الحديد، ج 7، ص51

محبت ايشان بر او نجات داد. خداى بكشد آن كسى را كه هنگامى كه نيزه غزاله را-  نام يكى از زنان خارجى-  ميان شانه هايت ديد، چنين سرود: «نسبت به من شيرى و حال آنكه در جنگها همچون شتر مرغ ماده خاكسترى رنگى كه از صداى سوت مى گريزد. » برخيز و برو، حجاج برخاست و رفت.

ابن ابى الحديد ضمن شرح اين جمله كه على عليه السّلام در اين نامه فرموده است «عشيره خود را گرامى بدار كه آنان بال و پر تو هستند.»، اين داستان را آورده است: ابو عبيد الله محمد بن موسى بن عمران مرزبانى روايت كرده است كه وليد بن جابر بن ظالم طايى از كسانى بود كه به حضور پيامبر صلّى اللّه عليه و آله و سلّم آمد و مسلمان شد و سپس در زمره ياران على عليه السّلام در آمد و در جنگ صفين شركت كرد و از مردان نام آور در آن جنگ بود. او پس از استقرار حكومت براى معاويه، پيش او آمد. معاويه او را نمى شناخت، وليد همراه ديگر مردم پيش معاويه آمده بود و چون نوبت او شد، معاويه از او خواست نسب خويش را بگويد. چون نسب خود را گفت و خويش را معرفى كرد، معاويه گفت: تو همان مرد شب هرير هستى گفت: آرى، معاويه گفت: به خدا سوگند هنوز آواى رجزى كه تو در آن شب مى خواندى در گوش من است، آن شب صداى تو از همه صداهاى مردم بلندتر بود و چنين مى خواندى. «پدر و مادرم فدايتان باد سخت حمله كنيد كه حكومت فردا از آن كسى است كه پيروز شود، اين پسر عموى مصطفى و شخص برگزيده اى است كه همه سران عرب در بلندى رتبه او سرگشته اند، و چون نسب او بيان شود، هيچ عيب و ننگى ندارد، نخستين كسى است كه نماز گزارده و روزه گرفته است و خود را به خداوند نزديك ساخته است». وليد گفت: آرى من اين رجز را خواندم. معاويه گفت: به چه سبب گفتى؟ گفت: بدين سبب كه ما در خدمت مردى بوديم كه هيچ خصلتى كه موجب خلافت و هيچ فضيلتى كه موجب تقدم باشد نبود مگر اينكه همه اش در او جمع بود. او نخستين كسى بود كه مسلمان شد و دانش او از همگان بيشتر و بردباريش بر همه افزون بود، از همه

جلوه تاريخ درشرح نهج البلاغه ابن ابى الحديد، ج 7، ص52

سواران گزيده پيشى مى گرفت و به گرد او نمى رسيدند، بر آرمان خود مى رسيد و بيم لغزش او نمى رفت، راه هدايت را روشن ساخت و پرتوش كاستى نپذيرفت و راه ميانه و راست را پيمود و آثارش كهنه نشد و چون خداوند ما را با از دست دادن او آزمود و حكومت را به هر يك از بندگان خويش كه خواست محول فرمود. ما هم چون ديگر مسلمانان در آن حكومت در آمديم و دست از حلقه طاعت بيرون نكشيديم و گوهر رخشان اتحاد و جماعت را تيره نكرديم. با آنچه كه از ما براى تو ظاهر شد، بايد بدانى كه دلهاى ما به دست خداوند است و خدا بيش از تو مالك دلهاى ماست، اينك صفاى ما را بپذير و از كدورت ها در گذر و كينه هاى پوشيده را بر مينگيز كه آتش با آتش زنه افروخته مى شود. معاويه گفت: اى مرد طايى گويا مرا با اوباش عراق كه اهل نفاق و معدن ستيز هستند تهديد مى كنى. وليد گفت: اى معاويه به هر حال همان عراقيها بودند كه موجب شدند آب دهانت از بيم به گلويت بگيرد و تو را چنان در تنگنا افكندند و از شاهراه بيرون راندند كه به ناچار از دست آنان به قرآنها پناه بردى و در حالى كه كسى را به قرآن فرا مى خواندى كه او به قرآن تصديق داشت و تو آن را تكذيب مى كردى و او به قرآن ايمان داشت و تو به آن كافر بودى و از تأويل قرآن چيزهايى را مى شناخت كه تو منكرش بودى. معاويه خشمگين شد و به اطرافيان خود نگريست و ديد كه بيشتر بلكه عموم ايشان از افراد قبيله مضر هستند و تنى چند از يمانيان حضور دارند. معاويه به وليد گفت: اى خائن بدبخت چنين مى پندارم كه اين آخرين سخنى بود كه بر زبان آوردى، در اين هنگام عفير بن سيف بن ذى يزن كه بر درگاه معاويه بود و از مقصود و مراد معاويه و ايستادگى وليد آگاه شد ترسيد كه معاويه او را بكشد، اين بود كه وارد شد و روى به يمانيان كرد و گفت: روهايتان سياه باد با اين زبونى و اندكى، بينى هايتان بريده و چهره هايتان دژم باد و خداوند اين بينى را از بن بريده دارد. سپس به معاويه نگريست و گفت: اى معاويه به خدا سوگند من اين سخن را به سبب محبت به عراقيان يا گرايش به ايشان نمى گويم ولى به هر حال حميت خشم را از ميان مى برد، من در گذشته-  ديروز-  تو را ديدم كه با آن مرد ربيعى-  يعنى صعصعة بن صوحان سخن مى گفتى و حال آنكه او در نظر تو داراى جرمى بيشتر از اين بود و دل تو را بيشتر ريش كرده بود و در بر شمردن صفات ناپسند تو و دشمنى با تو و شركت بيشتر در جنگ با تو كوشاتر بود، او را زنده نگه داشتى و آزاد كردى و اينكه به پندار خودت براى بى ارزش كردن جماعت ما تصميم به كشتن اين گرفته اى و ما اين چنين تلخ و شيرين را تحمل نمى كنيم. وانگهى به

جلوه تاريخ درشرح نهج البلاغه ابن ابى الحديد، ج 7، ص53

جان خودم سوگند كه اگر قحطانيان تو را به قوم خودت وا مى گذاشتند-  يارى نمى دادند-  بدون ترديد زبون و گمنام مى شدى و تيزى شمشيرت كند و تخت تو واژگون مى شد. اينك بر جاى باش و ما را با همه بى ادبى كه در ماست تحمل كن تا سركشى افراد ما براى تو آسان شود و افراد رمنده ما براى تو آرام گيرند، كه ما در برابر زبونى دوستى نمى كنيم و ياراى نوشيدن جام خوارى را نداريم و سخن چينى و فتنه انگيزى را تحمل نمى كنيم و از خشم در نمى گذريم. معاويه گفت: آرى كه خشم شيطان است، آسوده باش كه ما نسبت به دوست تو ناخوشايندى انجام نخواهيم داد و خشمى در باره او به كار نمى بنديم و حرمتى از او نمى شكنيم، او را با خود ببر و چنين نخواهد بود كه بردبارى ما ديگران را فرا گيرد و شامل حال او نشود. عفير دست وليد را گرفت و او را به خانه خويش برد و گفت: به خدا سوگند تو بايد با اموال بيشترى از معدى كه از معاويه دريافت كرده است به ديار خويش برگردى. عفير همه يمانيانى را كه در دمشق بودند، جمع كرد و مقرر داشت كه هر مردى دو دينار بر مقرريش افزوده شود و آن مبلغ به چهل هزار دينار رسيد. عفير آن مبلغ را به سرعت از بيت المال گرفت و به وليد بن جابر داد و او را به عراق گسيل داشت.