ترجمه و شرح خطبه 108 نهج البلاغه؛ بخش ششم: دگرگونی ارزشها

«فعند ذلك اخذ الباطل ماخذه و ركب الجهل مراكبه و عظمت الطاغيه و قلت الداعيه وصال الدهر صيال السبع العقور، و هدرفنيق الباطل بعد كظوم، و تواخي الناس علي الفجور، و تهاجروا علي الدين و تحابوا علي الكذب، و تباغضوا علي الصدق. فاذا كان ذلك كان الولد غيظا و المطر قيظا و تفيض اللئام فيضا و تغيض الكرام غيضا و كان اهل ذلك الزمان ذئابا، و سلاطينه سباعا و اوساطه اكالا و فقرائه امواتا، و غار الصدق و فاض الكذب و استعملت الموده باللسان و تشاجر الناس بالقلوب و صار الفسوق نسبا و العفاف عجبا و لبس الاسلام لبس الفرو مقلوبا» (در اين موقع (گم شدن در ميان راههاي منحرف) است كه باطل مباني خود را گرفت و جهل به مركبهاي خود سوار شد و طغيان و طغيانگر بزرگ و دعوت كننده بطرف حق اندك و روزگار مانند حيوان درنده حمله نمود شتر باطل پس از خاموشي فرياد برآورد و مردم براي انجام گناهان زشت دست بهم دادند و به جهت داشتن دين و تقيد به آن از يكديگر هجرت نمودند (يعني از انسان متدين فرار كردند) و به يكديگر محبت برمبناي دروغ ورزيدند و به جهت داشتن صدق و تقيد به آن (يعني بانسان صادق) عداوت نمودند در چنين موقعي است كه فرزند موجب ناراحتي شديد و باران موجب حرارت (مخل كننده هوا) مي‌گردد در اين هنگام برمردم پست افزوده مي‌شود و از انسانهاي با كرامت مي‌كاهد و مردم آن زمان گرگهائي مي‌شوند و سلاطينشان درندگان و مردم متوسط طعمه‌هاي آن درندگان و فقراي آنان مانند مردگاني مي‌شوند. صدق محو مي‌شود و كذب به جريان مي‌افتد مردم آن زمان محبت را در زبان بكار مي‌برند در حالي كه در دلها با يكديگر خصومت مي‌ورزند و فسق و فجور نسب مي‌شود و عفت و پاكدامني موجب شگفتي و دين اسلام مانند پوستين وارونه پوشيده مي‌شود).
در آن هنگام كه باطل در جامعه جاي پائي براي خود پيدا كند، همه چيز از قانون و اصل خود منحرف مي‌گردد و سقوط جامعه فرا مي‌رسد:
مقتضاي ارتباط و پيوستگي اصول و قوانين انساني به يكديگر شبيه به همان پيوستگي و ارتباط است كه در ميان اجزاء جهان هستي مي‌بينيم. يعني چنانكه:
جهان چون خط و خال و چشم و ابروست         كه هر چيزي بجاي خويش نيكوست
اگر يك ذره را برگيري از جاي          خلل يابد همه عالم سراپاي (شيخ محمود شبستري)
همچنين ميان خود افراد انساني با اينكه ممكن است شديدترين جدائي ما بين دو انسان وجود داشته باشد، بالاخره در قانون حاكم بر همه آنان، نوعي ارتباط و پيوستگي وجود دارد كه آنان را به يكديگر مي‌پيوندد. اين پيوستگي در سرايت زشتيها و انحرافات از انساني به انسان معمولي ديگر كاملا روشن است. متاسفانه از اين جهت انسان شبيه به حيوان است:
نمي‌بيني كه گاوي در علفزار        بيالايد همه گاوان ده را
و بقول ابوالعتاهيه: لن يصلح الناس و انت فاسد هيهات ما ابعد ما تكابد (ماداميكه تو فاسد هستي هرگز مردم صالح نخواهد گشت (و اگر چنين فكري به سرت بزند و يا درصدد آن باشي كه فساد يك فرد ضرري به صلاح جامعه وارد نياورد) هيهات كه كوشش بيهوده‌اي را مرتكب مي‌شوي.)
همچنين اگر در يك جامعه يكي از اصول و قوانين زيرپا گذاشته شد بقيه آنها نيز در معرض زوال و فنا قرار خواهد گرفت وقتي كه در يك جامعه وجدان كار از فعاليت بيفتد، قطعي است كه ديگر وجدانها هم مانند وجدان زندگي اجتماعي، وجدان اخلاقي، وجدان آگاه، وجدان مديريت، وجدان سياسي، وجدان قضائي، از فعاليت منطقي خود متوقف مي‌شود و از كار مي‌افتد. دليل اين ارتباط و پيوستگي همان اتصال شئون مادي و معنوي انسانها بيكديگر است.
در همين مثالي كه زديم اين اتصال را بررسي مي‌كنيم: جامعه‌اي كه وجدان كار در آن از كار افتاده است، بدان جهت كه در چنين فرضي روي كارهايي كه بايد انجام بگيرد، چه كارهاي فكري و چه كارهاي عضلاني، هيچ تضميني نيست، يعني كميت و كيفيت هر دو نوع كار در معرض اختلال است، در نتيجه وجدان زندگي اجتماعي كه بر واقعيت تكيه مي‌كند، يعني بر اصل تحقق صحيح كار خود را استوار مي‌داند، با احساس از فعاليت، بوجود مي‌آورد، اختلاف اخلاقي است كه ناشي از نفض تعهدها، دروغها، رشوه‌خواريها، مي‌گردد و سقوط وجدان زندگي اجتماعي و وجدان اخلاقي است، و هنگامي كه اين وجدانها مختل و از فعاليت ساقط گشت آگاهي نه تنها فايده‌اي ندارد، بلكه ممكن است موجب زجر و شكنجه هم بوده باشد. بديهي است كه پس از ورود اختلالات در وجدانهاي مزبور، وجدانهاي ديگر مانند وجدان مديريت، وجدان سياسي، وجدان قضائي، وجدان هنري … و همه وجدانهاي ديگر مختل و از كار مي‌افتند. اكنون ارتباطات زنجيره‌اي سقوط ارزشها و اصول عالي انساني را در سخنان اميرالمومنين عليه‌السلام بررسي مي‌كنيم- وقتي كه باطل براي خود جاي پا پيدا كرد حق و وجدان حق‌گرايي و حق‌يابي و حق‌جوئي از فعاليت افتاد: - ناداني يكه‌تاز ميدان اجتماعي مي‌شود، علم و معرفت ارزش و فروغ خود را از دست مي‌دهد.
اگر چه صدق و اخلاص ابوالعلاي معري در گفتارش كاملا مورد ترديد است، بلكه در مواردي فراوان خودنمائي او با ابراز خلاف واقعيات ثابت شده‌است ولي مضامين ابياتي كه ذيلا نقل مي‌شود، حاكي از جريانات جبري حاكميت جهل در يك جامعه مي‌باشد. ابيات زير به او نسبت داده شده است:
1- فلما رايت الجهل في الناس فاشيا تجاهلت حتي ظن اني جاهل
2- اذا وصف الطائي بالبخل مادر و عير قسا بالفحاحه باقل
3- و قال السها للشمس انت خفيه و قال الدجي للصبح لونك حائل
4- و طاولت الارض السماء سفاهه و فاخرت الشهب الحصي و الجنادل
5- اذا فات عضدي ما تاسف منكبي و ان بان زندي مابكته الانامل .
1- وقتي كه ديدم جهل در ميان مردم رواج پيدا كرده است، من هم خود را به ناداني زدم بطوري كه گمان كردند من هم مانند آنان جاهلم!
2- در آن هنگام كه مادر (بخل‌ترين فرد در نژاد عرب) حاتم طائي را با بخل توصيف نمايد! و باقل (احمق ترين فرد در نژاد عرب) قس بن ساعده ايادي حكيم معروف عرب را به احمقي معيوبش كند!
3- ستاره كوچك سها به آفتاب بگويد: تو مخفي (ناپيدا) هستي! و تاريكي شب به بامداد روشن بگويد (رنگ تو تاريك كننده است!
4- و زمين از روي حماقت به آسمان گردنكشي نمايد! و شنها و سنگها به ستاره‌هاي پرنور افتخار كنند!
5- در اين موقع اگر بازويم از بين برود شانه‌ام به آن تاسف نمي‌خورد و اگر بنددستم جدا شود، سر انگشتانم به آن نمي‌گريد.
طغيان و طغيانگر با عظمت جلوه مي‌كند، مردم با ديده عظمت به طاغوتها و طاغوتيان مي‌نگرند. آنان ادعاي قهرمان بودن خود را بر در و ديوار جامعه ترسيم مي‌كنند و مردم ساده‌لوح و ضعيف النفس جامعه هم ادعاي آنان را مي‌پذيرند. دعوت كنندگان به حق و حقيقت كم مي‌شوند ولي كاملا از بين نمي‌روند، كم مي‌شوند، زيرا وقتي كه فرياد حق طلبانه شنونده و گيرنده‌اي نداشته باشد، انسانهاي حق طلب مانند حجربن عدي، صيفي بن فسيل الشيباني، قبيصه بن ضبيعه‌العبدي، محرز بن شهاب المنقري، كدام بن حيان العنزي، عبدالرحمن بن الحسان العنزي، در ميان مردم خودكامه جامعه كه از پيشتازان خودكامه تري تبعيت مي‌كنند، غريب و بيگانه تلقي مي‌شوند و تدريجا مزاحم منافع خودكامگان جلوه مي‌نمايند و در نتيجه از روي زمين محو مي‌شوند. روزگار با چنگال و دندان بر انسانهاي شريف و صاحبان كرامت و حيثيت حمله مي‌برد. باطل پس از خاموشي و سكوت نعره‌ها بر مي‌آورد و خودنمائي مي‌كند، و خود را با اشكال جالب براي مردم مطرح مي‌نمايد. مردم براي فسق و فجور هماهنگيها نمايند، گوئي ضرورت حياتي ايجاب كرده است كه عفت و حكمت و عدالت و شجاعت و تقوي را كنار بگذارند و زندگي خود را با معاصي و كثافتها بيالايند!
اين هم يك نتيجه طبيعي انصراف از راه حق و حقيقت است كه همه نيروهاي مردم را صرف معاصي و كثافتكاريها مي‌نمايد. از كساني كه دين دارند فرار مي‌كنند، شگفتا، بشر در آن موقع كه از سالكان طريق حق رويگردان مي‌شود چگونه مي‌انديشد! و چه روئي پيدا مي‌كند و پاسخ وجدانش را چگونه مي‌دهد! براستي، چنين اشخاصي چگونه از مشاهده عظمتها ناراحت مي‌شوند و متنفر مي‌گردند؟! آري من هم در دوران گذشته و در آغاز جواني هر وقت كه مي‌شنيدم اشخاصي پيدا مي‌شوند كه از علم و معرفت و صفات حميده انساني و مكارم اخلاق احساس ناراحتي مي‌كنند، بهيچ وجه باور نمي‌كردم و گوينده چنين سخني را متهم مي‌ساختم، تا اينكه با مشاهدات روزگار و گذشت ساليان، با كمال روشني خفاش صفتاني را ديدم كه اصلا كاري جز فرار از نور و رقص در تاريكي ندارند، مخصوصا اگر خرمن خود را آتش زده و خاكستر كرده باشند:
زانكه هر بدبخت خرمن سوخته         مي‌نخواهد شمع كس افروخته
هر چه فرياد بزني، التماس كني كه:
رو كمالي را بدست‌آور توهم         كز كمال ديگران نفتي به غم
همين فرياد و التماس و توصيه و استدلال و استشهاد آنان را بدگمان‌تر و به ارزشهاي والاي انساني نادان‌تر و به هتك حرمت اصول (حيات معقول) جسورتر مي‌سازد. محبتها بر پايه كذب استوار مي‌شود و راستگوئيها و راست‌كرداريها انگيزه و مبناي عداوت مي‌گردد. نتايج اين نابكاريها، گرفتاريها و نابكاريهاي ديگري است كه جامعه را فرا مي‌گيرد. داشتن فرزند موجب ناراحتي شديد مي‌شود، زيرا بديهي است كه در چنان محيطهائي، تعليم و تربيت فرزندان بسيار دشوار مي‌گردد، آينده فرزندان تاريك و تكليف پدران درباره آنان مشقت بار مي‌شود، لذا همواره پدران دلسوز در غصه و اندوه دائمي براي فرزندانشان بسر مي‌برند. آنچه كه مانند باران باعث رحمت است، يا قطع مي‌گردد و يا خود اسباب ضرر مي‌شود. بر عدد مرد پست افزوده مي‌شود، پليديها و پستيها جامعه را فرا مي‌گيرد، تعليم و تربيت براي متصف ساختن انسان به اخلاق عاليه و آراستن روح با زيبائيهاي معقول و وجدان حساس و خرد و محبتهاي اصيل از بين مي‌رود، بلكه مردم بر ضد اين امور سازنده تحريك و تشويق مي‌شوند، تبليغات بجاي تهذيب انسانها وظيفه‌اي جز مسموم كردن جانهاي آدميان براي خود احساس نمي‌كند. طبيعي است كه در اين هنگام انسانهاي باكرامت و با حيثيت و شرافت تدريجا به گوشه‌ها خزيده و رهسپار زير خاك مي‌شوند و چنانكه در بعضي احاديث آمده است وجود يك انسان با ايمان حقيقي مانند كبريت احمر (جوهر ناياب) مي‌گردد. در چنين روزگاري است كه انسانها مطابق گفته امثال توماس هابس گرگ همديگر مي‌شوند و سلاطين و گردانندگانشان درندگاني خونخوار.
مي‌توان گفت: اگر انسانها با قرار گرفتن در وضعي كه اميرالمومنين عليه‌السلام در جملات مورد تفسير فرموده‌اند، از انسانيت استعفاء بدهند، حيوانان وحشي مانند گرگ و پلنگ از استخدام آنان در حوزه نوع خود امتناع خواهند كرد، زيرا گمان نمي‌رود گرگ اگر بفهمد دريدن حيوان بسيار دردآور است، باز ميش را بدرد، گرگ مطابق طبيعت خود كه همه موجوديت او را تحت تاثير قرار داده است رفتار مي‌كند، آيا همه موجوديت انسان هم مانند گرگ است؟ آيا او عقل ندارد؟! آيا او وجدان ندارد؟! آيا او احساس و عاطفه ندارد؟! آيا نمي‌فهمد درد كشيدن سخت است؟! آيا نمي‌داند جان براي جاندار بسيار شيرين است؟! آري، انسان تبهكار با اينكه همه اينها را مي‌داند، باز همنوع خود را مي‌درد! لذا بايد گفت: اگر منظور توماس هابس از انسان گرگ انسان است، همين انسانهائي هستند كه عقل و وجدان و احساس و عاطفه را از دست داده‌اند، قطعي است كه توماس هابس از گروه مردم خوش بين بوده است كه انسان بي‌شرم‌تر از گرگ و وقيح‌تر از اين حيوان را گرگ ناميده و اهانت غيرقابل اغماض به گرگ نموده است.
ممكن است گفته شود: اميرالمومنين عليه‌السلام درباره آن انسانها تعبير گرگ فرموده است. پاسخ اين اعتراض كاملا روشن است، زيرا متن معمولي انسانها كه اكثريت را تشكيل مي‌دهند، در شقاوت و پليدي به درجه پست‌تر از گرگ نمي‌رسند و آن حضرت متن معمولي انسانها را فرموده است، لذا مي‌بينيم بعد مي‌فرمايد: مردم متوسط آن روزگار طعمه درندگان مي‌باشند كه سلاطين و زمامدارانشان هستند، و با ملاحظه نبودن ارشاد و تعليم و تربيت، خود همان مردم متوسط هم حالت آدم‌خواري پيدا مي‌كنند، ولي نه از روي شقاوت و پليدي وقيحانه‌اي كه سلاطين و زمامدارانشان دارا مي‌باشند، بلكه زندگي طبيعي آنان چنان اقتضاء مي‌كند كه براي نگهداري خويشتن از زوال و فنا، سودجوئي را اساسي‌ترين هدف بدانند، مخصوصا بدان جهت كه دائما در معرض گرفتاري در چنگال قدرتمندان جامعه خود مي‌باشند.
فقراي آن روزگار مردگاني بيش نيستند، البته مقصود از فقراء فقط ناتوانان مالي نيستند، بلكه هرگونه بينوائي و ضعف مي‌تواند حيات آدمي را مختل بسازد هنگاميكه حق يك انسان پايمال مي‌شود، در حقيقت پايمال كننده آن حق، مرگي را بسراغ آن انسان فرستاده است. در چنين روزگاري است كه صدق و صفا فروكش مي‌كند و از ارزش مي‌افتد و دروغ و رياكاري جامعه را در خود فرو مي‌برد، چه دروغهاي مستقيم مانند دروغگوئي صريح و چه دروغهاي غيرمستقيم، مانند اشغال يك مقام بدون داشتن صلاحيت، بدست آوردن ثروت با يغماگريها، ايجاد تقاضاي مصنوعي براي عرضه كالاي فكري يا مادي ناشايسته خويشتن … اين تعميم براي دروغ پاسخگوي آن اعتراض است كه ممكن است بنظر بيايد و آن اعتراض اين است كه امروزه در دنيا جوامعي سراغ داريم كه افراد آن هرگز دروغ نمي‌گويند، يا اكثريت قريب باتفاق آن جوامع دروغ بر زبان نمي‌آورند. يكي ديگر از مختصات آن روزگار قربان و صدقه رفتن مردم بيكديگر در زبان و قربان و صدقه كردن يكديگر در زير پاي آمال و تمنيات خود!
كلمه محبت در زبانها چنان رائج است كه گوئي: مردم هر نفسي كه فرو مي‌برند براي استمداد از محبت است و چون نفس را برمي‌آورند، نسيمي عطرآگين از محبت را در پيرامون خود مي‌افشانند. اما دلهاي آنان در تب و تاب خودمحوريها كه همه انسانهاي ديگر را وسائل ناآگاه تلقي مي‌كند مي‌سوزد و مي‌گدازد! اهميت وارد كردن انسانها از دروازه هستي به اين دنيا چنان از بين مي‌رود كه گوئي در يك بيابان يك عدد شن را از اين طرف به آن طرف منتقل نموده باشند!
نتيجه چنين بي‌ارزشي انسان، كشتارهاي ميليوني است كه اگر كسي درباره آن سوالي كند، فورا اين پاسخ را مي‌شنود كه مگر اين موجود (كه خود را از روي خودخواهي انسان ناميده است،) با محاسبه و مبناي اصل و ارزش بدنيا آمده بود كه با محاسبه و بر مبناي اصل و ارزش از دنيا برود! يك نتيجه طبيعي ديگر براي فرو ريختن بنياد اصول ارزشها، باعث تعجب بودن پاكدامني است، ارواح عالميان به فدايت اي اميرالمومنين، همانطور كه به فرزند عزيزت فرمودی: عمر مباركت مانند ديگر انسانها محدود بوده است، ولي بشريت را با آن مغز و روان مهذب و رشد يافته‌ات چنان شناخته‌اي كه گويي از آغاز زندگي انسان بر روي زمين تا زندگي آخرين انسان با مردم بوده و همه ماهيت و مختصات آنان را بدست آورده‌اي. امروزه شما مي‌توانيد اين حقائق را كه اميرالمومنين عليه‌السلام فرموده در خيلي از جوامع دنيا با ادعاي تكامل و پيشرفتي كه دارند مشاهده كنيد. در اين روزگار است كه اسلام مانند پوستين وارونه پوشيده مي‌شود. الصلوه و السلام عليك يا اباالحسن يا اميرالمومنين.