ترجمه و شرح خطبه 177 نهج البلاغه: خیانت در حکمیت

پيام امام اميرالمؤمنين عليه السلام، ج 6، ص: 614-607

وَ مِنْ كَلَامٍ لَهُ عَلَيْهِ السَّلامُ في معنى الحكمين.
از سخنان امام عليه السلام در مورد حكمين.

خطبه در يك نگاه:
همان گونه كه در سند خطبه اشاره شده، مخاطبان امام عليه السلام در اين خطبه خوارج اند كه در آغاز امام عليه السلام را تحت فشار قرار دادند كه حكميت و داورى را بپذيرد و امام عليه السلام با اين كه به هيچ وجه با اين كار موافقت نداشت براى جلوگيرى از جنگ و نزاع داخلى در ميان لشكر خود به ناچار آن را پذيرفت؛ ولى هنگامى كه نتيجه منفى حكميت آشكار شد و ابوموسى اشعرى كه براى حكميت از سوى لشكر امام عليه السلام انتخاب شده بود خيانت كرد و تسليم نيرنگ هاى عمروبن عاص كه نماينده لشكر شام بود گرديد، خدمت امام عليه السلام آمدند و زبان به اعتراض گشودند كه چرا شما حكميت را پذيرفتيد؟! امام عليه السلام در اين خطبه پاسخ دندان شكنى به آن ها مى دهد كه شما آغازگر اين فتنه بوديد و من به شما هشدار دادم، ولى نپذيرفتيد؛ اكنون كه آثار سوء انتخاب خود را مى بينيد زبان به اعتراض گشوديد؟! به علاوه حكميت آن ها مشروط بود نه مطلق؛ مشروط به اين كه از راه حق و داورى قرآن منحرف نشوند و شدند؛ بنابراين ايراد بر آن ها وارد است نه بر من.
***
بارها درباره حکمين، ضمن شرح خطبه هاى پيشين به خصوص خطبه 125 و 127 سخن گفته ايم و خلاصه آن، چنين بود که هنگامى که آثار شکست در لشکر معاويه آشکار شد، عمروبن عاص دست به نيرنگى زد و دستور داد قرآن ها را بر سر نيزه ها بلند کنند و بگويند ما و شما هر دو تابع قرآنيم ; هر چه قرآن قضاوت کند از آن پيروى خواهيم کرد. ولى امام(عليه السلام) به آن ها هشدار داد که اين نيرنگى بيش نيست و آن ها هرگز از قرآن تبعيت نمى کنند پيش برويد و کار را تمام کنيد ; ولى غافلان نادان به اتفاق عمّال نفوذى معاويه بر پذيرش آتش بس اصرار کردند و به دنبال آن بر امام(عليه السلام) فشار آوردند که براى استنباط حکم قرآن درباره اين اختلاف تن به حکميّت بدهد. امام(عليه السلام) که مى دانست اين نيرنگ ديگرى است قبول نفرمود ; ولى آن ها پيوسته بر فشار خود مى افزودند تا اين که امام(عليه السلام) براى پيشگيرى از اختلاف و شکاف بيش تر ناچار به قبول حکميّت شد.
در اين جا باز همان افراد اصرار کردند که نماينده لشکر امام(عليه السلام) ابوموسى اشعرى باشد. امام(عليه السلام) که از حماقت و ايمان ضعيف اين مرد با خبر بود اصرار فرمود ابن عباس را انتخاب کنيد که مردى هوشيار و عاقل و دانشمند است و تحت تأثير نيرنگ هاى عمروبن عاص قرار نمى گيرد; ولى آن ها نپذيرفتند و براى سوّمين بار امام(عليه السلام) را تحت فشار قرار دادند که حکميّت را به ابوموسى مخبّط واگذار کند. در اين جا نيز امام(عليه السلام) براى پيشگيرى از پراکندگى لشکر مجبور به پذيرش آن شد; ولى شرايطى براى آن ها بيان کرد ; از جمله اين که از مسير حق و عدالت هرگز خارج نشوند.
هنگامى که عمروبن عاص بعد از مذاکرات بسيار طولانى که ماه ها به طول کشيد ابوموسى را فريب داد و گفت: بيا من معاويه را از حکومت خلع مى کنم و تو على(عليه السلام) را از حکومت خلع کن تا نزاع برچيده شود و مسلمانان فرد سوّمى را براى خلافت برگزيدند، ابوموسى نادان و فريب خورده در حضور جمع اعلام کرد که من على(عليه السلام) را از حکومت خلع کردم و بلافاصله عمروبن عاص گفت: من معاويه را به خلافت نصب کردم. اين نيرنگ غوغايى به پا کرد و سبب اعتراض لشکريان على(عليه السلام) شد و طرفداران آتش بس و حکميّت و انتخاب ابوموسى که خود را سخت در انزوا مى ديدند طلبکارانه به سراغ اميرمؤمنان على(عليه السلام) آمدند و زبان به اعتراض گشودند که چرا حکميّت را پذيرفتى؟!
با توجّه به آن چه گفته شد به تفسير خطبه مى پردازيم:
امام(عليه السلام) مى فرمايد: «نظر و رأى جمعيّت شما بر اين قرار گرفت که دو نفر را براى حکميّت (در ميان ما و لشکر شام ومعاويه) انتخاب کنند و ما از اين دو، پيمان گرفتيم که در برابر قرآن خاضع باشند و از آن تجاوز نکنند، زبانشان همراه با قرآن و دلهايشان تابع آن باشد» (فَأَجْمَعَ رَأْيُ مَلَئِکُمْ(1) عَلَى أَنِ اخْتَارُوا رَجُلَيْنِ، فَأَخَذْنَا عَلَيْهِمَا أَنْ يُجَعْجِعَا(2) عِنْدَ الْقُرْآنِ، وَ لاَ يُجَاوِزَاهُ، وَ تَکُونَ أَلْسِنَتُهُما مَعَهُ وَ قُلُوبُهُمَا تَبَعَهُ).
به اين ترتيب روشن مى کند که پذيرش حکميّت هر چند تحت فشار صورت گرفت مشروط بود، نه مطلق و بى قيد و شرط که آن ها مطابق هواى نفس خود هر چه مى خواهند انجام دهند و ديگران بايد آن را بپذيرند. آن ها موظف بودند تابع قرآن باشند و گوش جان به پيام آن بسپارند و زبان و قلبشان پيرو قرآن باشد; ولى در پايان کار چيزى که سخن از آن در ميان نبود قرآن بود و فريب کارى، آدم احمق و نادانى را بازيچه دست سياست خود کرد و سخنى برخلاف حق و عدالت و قرآن بر زبان او جارى ساخت.
لذا امام(عليه السلام) در ادامه سخن مى فرمايد: «(مع الاسف) آن ها گمراه شدند و از قرآن روى گردان گشتند و حق را ترک کردند ; با اين که آشکارا آن را مى ديدند; جور و ستم، خواسته دل آن ها بود و اعوجاج و کژى موافق فکرشان» (فَتَاهَا(3) عَنْهُ، وَ تَرَکَا الْحَقَّ وَ هُمَا يُبْصِرَانِهِ، وَ کَانَ الْجَوْرُ هَوَاهُمَا، وَ الاِْعْوِجَاجُ رَأْيَهُمَا).
سپس امام يادآورى و تأکيد مجدّدى بر مشروط بودن حکميت آن ها مى کند و مى فرمايد: «پيش از اين که آن ها اين رأى نادرست را و اين حکم جائرانه را صادر کنند با آن ها شرط کرده بوديم که به عدالت حکم کنند و به حق عمل نمايند» (وَ قَدْ سَبَقَ اسْتِثْنَاؤُنَا عَلَيْهِمَا فِي الْحُکْمِ بِالْعَدْلِ وَ الْعَمَلِ بِالْحَقِّ سُوءَ رَأْيِهِمَا وَ جَوْرَ حُکْمِهِمَا).
کدام آيه از آيات قرآن مى گويد بزرگوارى همچون على(عليه السلام) که اسلام با مجاهدت هاى او رونق گرفت و همواره در محضر پيامبر(صلى الله عليه وآله) بود و در دامان قرآن تربيت يافت و مظهر حق و عدالت است، از خلافت خلع شود؟ و نيز کدام آيه قرآن مى گويد: کسى که بازمانده دوران جاهليّت و کفر است و مظالم و ستم ها و حيله گرى هاى او بر هيچ کس پنهان نيست و تمام افراد منفور و منافق را دور خود جمع کرده، به خلافت پيامبر اکرم(صلى الله عليه وآله) منصوب گردد؟!
آن گاه چنين نتيجه مى گيرد: «بنابراين هنگامى که اين دو نفر از راه حق منحرف شدند و حکم نادرستى بر خلاف حکم خداوند صادر کردند ما مى توانيم به استناد دليل محکم براى خود تصميم بگيريم (و حکم آن ها را دور بيفکنيم!)» (وَالثِّقَةُ فِي أَيْدِينَا لاَِنْفُسِنَا، حِينَ خَالَفَا سَبِيلَ الْحَقِّ، وَ أَتَيَا بِمَا لاَ يُعْرَفُ مِنْ مَعْکُوسِ الْحُکْمِ).
به اين ترتيب، امام(عليه السلام) به خورده گيران پاسخ دندان شکنى مى دهد که اوّلا پذيرش حکميّت از شما بود و ثانياً آن ها در کار حکميت، مطلق العنان و رها نبودند ; بلکه موظّف بودند همراه و همگام قرآن حرکت کنند و به ميل خود سخنى نگويند. حال که آن ها به شرط خود عمل نکردند، حکم شان از درجه اعتبار به کلى ساقط است. جالب اين که آن ها در حکم خود نيز با يکديگر توافق نداشتند و يکى بر سر ديگرى کلاه مى گذارد و او را در برابر کار انجام شده قرار مى دهد; به گونه اى که داد و فريادش بلند مى شود; در حالى که در حکميّت توافق حکمين شرط است. آيا چنين حکميّتى پشيزى ارزش دارد؟!
****
نکته:
حکمين پشت به قرآن کردند:
اگر امام(عليه السلام) در اين خطبه با صراحت مى فرمايد: حکمين قرآن را ناديده گرفتند و با اين که حق را مى ديدند به آن پشت کردند و هواى نفس را بر حقيقت مقدّم داشتند، دليلش روشن است ; زيرا اگر آن ها به آيات مختلفى که در قرآن يا مستقيماً در فضيلت على(عليه السلام) نازل شده و يا يک اصل کلى را بيان مى سازد ـ که طبق روايات رسول خدا(صلى الله عليه وآله)، على(عليه السلام) نمونه بارز آن بوده است ـ مى انديشيدند در ترجيح آن حضرت بر شخصى همچون معاويه که فرزند دشمن شماره يک اسلام و پيامبر(صلى الله عليه وآله) يعنى ابوسفيان بود و در ميسر پدر خود گام بر مى داشت ترديد به خود راه نمى دادند.
آيا قرآن مجيد نمى گويد: «(إِنَّمَا وَلِيُّکُمُ اللهُ وَرَسُولُهُ وَالَّذِينَ آمَنُوا الَّذِينَ يُقِيمُونَ الصَّلاَةَ وَيُؤْتُونَ الزَّکَاةَ وَهُمْ رَاکِعُونَ)(4) ; آيا آن کس که در رکوع، انگشتر به سائل بخشيد و آيه در شأنش نازل شد، کسى جز على(عليه السلام) بود؟ با اين که ابن عباس، عمارياسر، جابربن عبدالله انصارى، ابوذر غفارى، انس بن مالک، عبدالله بن سلام، مسلمة بن کهيل، عبدالله بن غالب، عقبة بن حکيم و عبدالله بن ابىّ (اين ده نفر) از صحابه همگى اين حديث را نقل کرده اند و شرح آن در تفاسير اهل تسنن نيز نقل شده است.
آيا کسى که در جاى پيامبر(صلى الله عليه وآله) در ليلة المبيت مى خوابد و جان خود را آماده نثار کردن در راه پيامبر(صلى الله عليه وآله) مى کند و صبحگاهان آيه (وَمِنَ النَّاسِ مَنْ يَشْرِي نَفْسَهُ ابْتِغَاءَ مَرْضَاةِ اللهِ وَاللهُ رَءُوفٌ بِالْعِبَادِ)(5) در حق او نازل مى شود، ديگرى با او مى تواند برابرى کند؟!
آيا مقدّم داشتن کسى که قرآن او را بهترين مخلوقات (بعد از پيامبر اکرم(صلى الله عليه وآله)) شمرده و آيه «(إِنَّ الَّذِينَ آمَنُوا وَعَمِلُوا الصَّالِحَاتِ أُوْلَئِکَ هُمْ خَيْرُ الْبَرِيَّةِ); کسانى که ايمان آوردند و عمل صالح انجام دادند بهترين مخلوق خدايند»(6) در شأن او نازل شده، جاى شک و ترديد است؟
هنگامى که آيه مزبور نازل شد، پيامبر اکرم(صلى الله عليه وآله) به على(عليه السلام) فرمود: «مصداق اين آيه تو و شيعيان تواند». (به شواهد التنزيل و الصواعق المحرقة و درالمنثور و نورالابصار و تفسير طبرى و غير آن مراجعه کنيد ـ براى شرح بيش تر درباره اين گونه آيات به کتاب آيات ولايت در قرآن مراجعه کنيد).(7)
آيا بايد چند ماه، وقت امت اسلامى را بگيرند تا ببينند او برتر است يا معاويه؟! به راستى شگفت آور است اساساً اين مقايسه، جفاى بزرگى به اميرمؤمنان على(عليه السلام) محسوب مى شود که بخواهند او را در برابر معاويه قرار دهند و برترى آن حضرت را ثابت کنند ; خاک کجا و آفتاب کجا؟!(8)
* * * *
پی نوشت:
1. «ملأ» در لغت به معناى چيزى است که چشم را پر مى کند و تعجّب بيننده را بر مى انگيزد ; از همين رو به جمعيّت زيادى که رأى و عقيده واحدى دارند و اجتماع آن ها چشم ها را پر مى کند، «ملأ» گفته مى شود. اين واژه با واژه «مملوّ» از يک ريشه گرفته شده است.
2. «يجعجع» از ماده «جعجعه» در اصل در مورد خواباندن شتر بر زمين اطلاق مى شود سپس به معناى خضوع و تسليم در برابر چيزى بکار رفته است.
3. «تاه» از ماده «تيه» به معناى تحيّر و سرگردانى و گمراهى گرفته شده است.
4. بقره، آيه 207.   
5. مائده، آيه 55.
6. بينه، آيه 7.
7. از جمله کسانى که اين شأن نزول را نقل کرده اند، طبرى، ابن هشام، حلبى و يعقوبى، احمد بن حنبل، ابن جوزى و ابن صباغ مالکى اند. (به جلد دوّم الغدير، صفحه 48 و 49 مراجعه فرماييد).
8. سند خطبه: اين خطبه را با اضافات فراوانى طبرى، مورخ معروف در تاريخ خود در حوادث سال 37 هجرى از «ابومخنف» نقل كرده است و مخاطبان آن، خوارج نهروانند. در آغاز اين خطبه، امام عليه السلام مطالبى را درباره حكمين واشتباهات آن ها در اين انتخاب ذكر فرموده؛ سپس آن چه را مرحوم سيّد رضى در اين جا نقل كرده است با تفاوت مختصرى بيان مى كند. (مصادر نهج البلاغه، جلد 2، صفحه 428) بعيد نيست كه اين خطبه بخشى از خطبه 127 باشد كه گذشت.