ترجمه و شرح نامه 45 نهج البلاغه؛ بخش پنجم: بی اعتنایی امام به دنیا

اى دنيا از من دور شو!
امام(عليه السلام) در اين بخش از نامه براى اينکه مخاطبش عثمان بن حنيف و همه مخاطبانش در سراسر جهان و در طول تاريخ گرفتار وسوسه هاى زرق و برق دنيا و مقامات و لذاتش نشوند، در تعبيرى زيبا و فصيح و بليغ، دنيا را مخاطب خود قرار داده و با او سخن مى گويد و مى فرمايد: «اى دنيا! از من دور شو، افسارت را بر گردنت انداختم (و تو را رها ساختم) من از چنگال تو رهايى يافته ام و از دامت رسته ام و از لغزشگاه هايت دورى گزيده ام»; (إِلَيْکِ عَنِّي(1) يَا دُنْيَا فَحَبْلُکِ عَلَى غَارِبِکِ(2) قَدِ انْسَلَلْتُ(3) مِنْ مَخَالِبِکِ(4)، وَأَفْلَتُّ(5) مِنْ حَبَائِلِکِ(6)، وَاجْتَنَبْتُ الذَّهَابَ فِي مَدَاحِضِکِ(7)).
امام(عليه السلام) در اين عبارات کوتاه، دنيا را به چهار چيز تشبيه کرده، نخست به شترى که ممکن است پرشير، جالب و جذاب باشد; ولى هنگامى که صاحبش مى خواهد از آن صرف نظر کند و در چراگاه رهايش سازد، افسار او را بر پشت يا گردنش مى افکند، او هم خود را آزاد مى بيند از صاحبش دور مى شود و در چراگاه به حال خود مشغول مى گردد.
در تشبيه دوم او را به درنده اى تشبيه مى کند که مى خواهد با چنگال هاى خطرناکش صيد خود را گرفته و پاره کند، مى فرمايد: من خود را از چنگال چنين حيوان درنده اى رها ساختم و دستش به من نخواهد رسيد.
در تشبيه سوم به صيّادى تشبيه مى کند که دام هاى خود را براى گرفتار ساختن صيد گسترده است مى فرمايد: من اين دام ها را شناخته ام و از آنها رسته ام و هرگز گرفتار آنها نيستم.
در تشبيه چهارم به پرتگاهى تشبيه مى کند که لغزشگاه هاى فراوان دارد; لغزش هاى شهوات، مال و مقام، زن و فرزند و زرق و برق ها، مى فرمايد: من از آن لغزشگاه ها دورى جسته ام و به اين ترتيب نه در دام و نه در چنگال و نه در پرتگاه هاى او افتاده ام.
آن گاه در ادامه سخن باز دنيا را مخاطب ساخته مى فرمايد: «کجايند آن اقوام پيشين که تو آنها را با بازيچه هايت فريب دادى؟ کجايند امت هايى که با زينت هايت آنها را فريفتى؟ (آرى) آنها گروگان هاى قبورند و درون لحدها پنهان»; (أَيْنَ الْقُرُونُ الَّذِينَ غَرَرْتِهِمْ بِمَدَاعِبِکِ(8)! أَيْنَ الاُْمَمُ الَّذِينَ فَتَنْتِهِمْ بِزَخَارِفِکِ! فَهَا هُمْ رَهَائِنُ(9) الْقُبُورِ، وَمَضَامِينُ(10) اللُّحُودِ(11)!).
اين سخن برگرفته از آيات متعدّد قرآن است که به اقوام پيشين اشاره مى کند; اقوامى که در گذشته صاحب قدرت بودند و داراى جاه و جلال و مکنت; ولى همگى بر اثر عصيان و گناه گرفتار عذاب الهى شدند و در زير خاک ها مدفون گشتند به گونه اى که کمترين صدايى از آنها شنيده نمى شود. در آيه 98 سوره مريم مى خوانيم: «(وَکَمْ أَهْلَکْنا قَبْلَهُمْ مِّنْ قَرْن هَلْ تُحِسُّ مِنْهُمْ مِّنْ أَحَد أَوْ تَسْمَعُ لَهُمْ رِکْزاً); چه بسيار اقوام (بى ايمان و گنهکارى) را که پيش از آنان هلاک کردم; آيا (اثرى) از هيچ يک از آنها احساس مى کنى؟ يا کمترين صدايى از آنها مى شنوى».
در آيه 128 سوره طه مى خوانيم: «(أَفَلَمْ يَهْدِ لَهُمْ کَمْ أَهْلَکْنا قَبْلَهُمْ مِّنَ الْقُرُونِ يَمْشُونَ فِى مَساکِنِهِمْ إِنَّ فِى ذلِکَ لآَيات لاُِولِى النُّهَى); آيا براى هدايت آنها کافى نيست که بسيارى از اقوام پيشين را (که طغيان و فساد کردند) هلاک نموديم، در حالى که اينها در مسکن هاى (ويران شده) آنان راه مى روند؟! به يقين در اين امر، نشانه هاى روشنى براى خردمندان است».
مرحوم علاّمه شوشترى در اينجا داستان عبرت انگيزى از امالى مرحوم صدوق نقل کرده که خلاصه اش اين است: ذوالقرنين از کنار قبرستانى مى گذشت. پيرمردى را ديد که در آنجا نشسته و چند جمجمه را از قبرها بيرون آورده و مرتباً آنها را وارسى مى کند. ذوالقرنين تعجّب کرد، ايستاد و گفت: اى پيرمرد براى چه اين جمجمه ها را وارسى مى کنى؟ گفت: مى خواهم جمجمه افراد صاحب مقام را از غير صاحب مقام و غنى را از فقير بشناسم; ولى مدت هاست که بررسى مى کنم اما تاکنون نشناخته ام. ذوالقرنين احساس کرد نظرش به اوست و مى گويد: فردا که به زير خاک رويم همه يکسانيم.(12)
آن گاه امام(عليه السلام) در ادامه اين سخن با تعبير حکيمانه و تکان دهنده اى دنيا را مخاطب ساخته مى فرمايد: «(اى دنيا) به خدا سوگند اگر تو شخصى قابل رؤيت و جسمى محسوس بودى حدود الهى را بر تو جارى مى ساختم در مورد بندگانى که آنها را با آرزوها فريفتى و امت هايى که به هلاکت افکندى و سلاطينى که آنها را تسليم مرگ کردى و در آبشخور بلا وارد ساختى; در آنجا که نه راه ورودى بود و نه راه خروج»; (وَاللهِ لَوْ کُنْتِ شَخْصاً مَرْئِيّاً، وَ قَالَباً حِسِّيّاً، لاََقَمْتُ عَلَيْکِ حُدُودَ اللهِ فِي عِبَاد غَرَرْتِهِمْ بِالاَْمَانِيِّ، وَأُمَم أَلْقَيْتِهِمْ فِي الْمَهَاوِي(13)، وَمُلُوک أَسْلَمْتِهِمْ إِلَى التَّلَفِ، وَ أَوْرَدْتِهِمْ مَوَارِدَ الْبَلاَءِ، إِذْ لاَ وِرْدَ(14) وَلاَ صَدَرَ(15)).
به يقين دنيا به معناى مجموعه مواهب مادّى است که نه قلب و انديشه اى دارد و نه اراده و اختيارى، بلکه وسايلى است که مى توان از آن براى نيل به سعادت بهره گيرى کرد و يا براى غرق شدن در شقاوت به آن روى آورد. به علاوه چيزى نيست که بتوان حد الهى را بر او جارى کرد; ولى هدف مولا کنايه اى لطيف و تشبيهى ظريف است براى بيدار ساختن مغروران گم کرده راه و غافلان سر تا پا اشتباه تا بيدار شوند و به خود آيند و از سرگذشت پيشينيان عبرت گيرند و آينده خود را در آيينه تاريخ گذشته بخوانند.
اين سخن در واقع برگرفته از قرآن مجيد است که همين مطلب را به صورت ديگرى دنبال مى کند. و بارها در خطاب هاى خود همگان را به بررسى تاريخ اقوام پيشين که بر اثر غرور و غفلت گرفتار انواع بلاها شدند و خود و ثروتشان در زير خاک ها مدفون گشتند فرا مى خواند. در کلام خداوند مى خوانيم: «(لَقَدْ کانَ في قَصَصِهِمْ عِبْرَةٌ لاُِّولِي الاَْلْبابِ); راستى در سرگذشت آنها عبرتى براى صاحبان انديشه بود».(16)
در جاى ديگر مى فرمايد: «(کَمْ تَرَکُوا مِنْ جَنّات وَعُيُون * وَ زُرُوع وَ مَقام کَريم * وَنَعْمَة کانُوا فيها فاکِهينَ * کَذلِکَ وَ أَوْرَثْناها قَوْماً آخَرينَ * فَما بَکَتْ عَلَيْهِمُ السَّماءُ وَالاَْرْضُ وَما کانُوا مُنْظَرينَ); چه بسيار باغ ها و چشمه ها که به جاى گذاشتند * و کشتزارها و قصرهاى پر ارزش * و نعمت هاى فراوان ديگر که در آن غرق شادمانى بودند! * اين چنين بود (ماجراى آنان!) و ما اين (نعمت ها) را ميراث براى اقوام ديگرى قرار داديم * نه آسمان و زمين، بر آنان گريست و نه به آنها مهلتى داده شد».(17)
آن گاه در ادامه همين سخن با چند تشبيه ديگر حال کسانى را که فريفته دنيا شدند و آنها را که از دام آن جستند و از زرق و برق آن رستند بيان مى دارد مى فرمايد: «هيهات! هر کس در لغزشگاه هايت گام بگذارد مى لغزد (و سقوط مى کند) و کسى که بر امواج درياى تو سوار گردد غرق مى شود (اما) کسى که از دام هاى تو کنار رود موفق و پيروز مى گردد و آن کس که از دست تو سالم بماند از اينکه معيشت بر او تنگ شود نگران نخواهد شد (چرا که) دنيا در نظرش همچون روزى است که زوال يافته و پايانش فرا رسيده»; (هَيْهَاتَ! مَنْ وَطِئَ دَحْضَکِ(18) زَلِقَ(19)، وَمَنْ رَکِبَ لُجَجَکِ(20) غَرِقَ، وَمَنِ ازْوَرَّ(21) عَنْ حَبَائِلِکِ وُفِّقَ، وَالسَّالِمُ مِنْکِ لاَ يُبَالِي إِنْ ضَاقَ بِهِ مُنَاخُهُ(22)، وَالدُّنْيَا عِنْدَهُ کَيَوْم حَانَ انْسِلاَخُهُ).
امام(عليه السلام) در اين بخش از کلام نورانيش مواهب مادّى دنيا را به سه چيز تشبيه مى کند، نخست لغزشگاه هايى که هر زمان احتمال سقوط در آن دور از انتظار نيست، مقام هاى دنيا، ثروت ها و شهواتش همواره چنين است. اگر انسان کمى غفلت کند از حلال به حرام مى غلطد و در چنگال هوا و هوس اسير مى شود.
ديگر اينکه دنيا را به درياى مواج خطرناکى تشبيه کرده که عبور از آن بسيار مشکل است و بسيار مى شود که امواج هوا و هوس ها به قدرى شديد و سنگين است که افراد را با خود مى برد و غرق مى کند.
در تشبيه سوم زرق و برق و زخارف دنيا را به دام هايى تشبيه مى کند که اگر کسى بتواند خود را از آن برکنار دارد توفيق سعادت و قرب خدا رفيق او خواهد شد و همين اندازه که از آن به سلامت بگذرد براى او بزرگ ترين افتخار و پيروزى است، هرچند از نظر زندگى در سختى باشد.
سپس، دنيا را به روزى که در آستانه پايان گرفتن است و به اصطلاح همچون آفتاب لب بام است تشبيه فرموده، چرا که به قدرى با سرعت مى گذرد که به گفته شاعر:
طى نگشته روزگار کودکى پيرى رسيد *** از کتاب عمر ما فصل شباب افتاده است
در حديثى که مرحوم کلينى در کتاب کافى از امام صادق(عليه السلام) نقل کرده است مى خوانيم که فرمود: «اصْبِرُوا عَلَى طَاعَةِ اللهِ وَتَصَبَّرُوا عَنْ مَعْصِيَةِ اللهِ فَإِنَّمَا الدُّنْيَا سَاعَةٌ فَمَا مَضَى فَلَيْسَ تَجِدُ لَهُ سُرُوراً وَلاَ حُزْناً وَمَا لَمْ يَأْتِ فَلَيْسَ تَعْرِفُهُ فَاصْبِرْ عَلَى تِلْکَ السَّاعَةِ الَّتِي أَنْتَ فِيهَا فَکَأَنَّکَ قَدِ اغْتَبَطْتَ; بر اطاعت خداوند شکيبا باشيد و از معصيت او خوددارى کنيد، زيرا دنيا ساعتى بيش نيست. آنچه گذشته نه سرورى دارد و نه غمى (چرا که از دسترس انسان خارج شده است) و آنچه نيامده نمى دانى چگونه است، بنابراين ساعتى را که در آن هستى مراقب باش تا به سادگى از دست ندهى و از آن استفاده کنى به گونه اى که مردم بعد از مرگت غبطه تو را بخورند».(23)
آن گاه در پايان اين بخش از نامه دنيا را مخاطب ساخته مى فرمايد: «(اى دنيا) از من دور شو به خدا سوگند من رام تو نخواهم شد تا مرا خوار و ذليل سازى و زمام اختيارم را به دست تو نخواهم سپرد که به هر جا خواهى ببرى»; (اعْزُبِي(24) عَنِّي! فَوَاللهِ لاَ أَذِلُّ لَکِ فَتَسْتَذِلِّينِي، وَلاَ أَسْلَسُ(25) لَکِ فَتَقُودِينِي).
تا کنون ديده نشده است که دنيا را به اين گونه خطاب ها مخاطب سازد و او را به محاکمه اى شديد فرا خواند و سرانجام اين چنين محکومش کند و خويش را از دام او رهايى بخشد.
آرى تنها کسى مى تواند اين گونه دنيا را به محاکمه کشد و با اين خطاب هاى کوبنده مخاطب سازد که دامن از دنيا برچيده باشد و در عين دسترسى به تمام راه هاى دنيا دست رد بر سينه او بزند و به هيچ قيمتى حاضر به تسليم در برابر آن نباشد.
در ضمن اين سخن پاسخى است به آنها که مى گويند دنيا ما را بر چنين و چنان کارى مجبور ساخت. امام(عليه السلام) مى فرمايد: تا انسان تسليم دنيا نشود او خوار و ذليلش نمى کند و تا زمام اختيار خود را به دنيا نسپارد او را به سوى پرتگاه هاى گناه نمى کشاند. درست است که دنيا با زرق و برقش به انسان چشمک مى زند و او را فرا مى خواند; ولى هرگز کسى را مجبور به پيروى و تسليم در برابر خود نمى کند درست شبيه آنچه قرآن مجيد درباره شيطان مى گويد: «(وَقالَ الشَّيْطانُ لَمّا قُضِيَ الاَْمْرُ إِنَّ اللهَ وَعَدَکُمْ وَعْدَ الْحَقِّ وَ وَعَدْتُّکُمْ فَأَخْلَفْتُکُمْ وَما کانَ لِيَ عَلَيْکُمْ مِّنْ سُلْطان إِلاّ أَنْ دَعَوْتُکُمْ فَاسْتَجَبْتُمْ لى فَلا تَلُومُوني وَ لُومُوا أَنْفُسَکُمْ); و هنگامى که کار (در صحنه قيامت) تمام مى شود شيطان مى گويد: خداوند به شما وعده حق داد; و من به شما وعده (باطل) دادم، و تخلّف کردم. من بر شما تسلّطى نداشتم، جز اينکه دعوتتان کردم و شما دعوت مرا پذيرفتيد، بنابراين من را سرزنش نکنيد; و خود را سرزنش کنيد».(26)
*****
نکته:
طلاق دادن دنيا:
آنچه امام(عليه السلام) در اين بخش از نامه خود درباره محاکمه دنيا بيان فرموده که اى دنيا اگر شخصى ديدنى و قالبى حسى داشتى، حدود خدا را در مورد کسانى که آنها را فريفتى بر تو جارى مى ساختم، ما را به ياد حديث پر معناى ديگرى مى اندازد که از امام(عليه السلام) نقل شده و نشان مى دهد که در عالم مکاشفه دنيا به صورت زن زيبايى از زيبارويان معروف عرب در مقابل آن حضرت ظاهر شد در حالى که آن حضرت بيل به دست داشته و در نخلستان مشغول کار بوده است. امام(عليه السلام) مى گويد: اين زن بسيار زيبا رو به من کرد و گفت: اى پسر ابوطالب آيا  حاضرى با من ازدواج کنى که تو را از اين بيلى که در دست دارى بى نياز کنم و خزاين زمين را به تو نشان دهم و تا زنده اى حاکم بر جهان باشى و فرزندان تو هم بعد از تو چنين باشند؟ امام(عليه السلام) فرمود: تو کيستى که من از خانواده ات تو را خواستگارى کنم؟ گفت: من دنيا هستم. گفتم: برگرد همسرى جز من برگزين. سپس همان بيل را به دست گرفتم و اين اشعار را انشا کردم:
«لَقَدْ خَابَ مَنْ غَرَّتْهُ دُنْيَا دَنِيَّةٌ *** وَمَا هِيَ إِنْ غَرَّتْ قُرُوناً بِنَائِل
أَتَتْنَا عَلَى زِيِّ الْعَزِيزِ بُثَيْنَةَ *** وَزِينَتُهَا فِي مِثْلِ تِلْکَ الشَّمَائِلِ
فَقُلْتُ لَهَا غُرِّي سِوَايَ فَإِنَّنِي *** عَزُوفٌ عَنِ الدُّنْيَا وَلَسْتُ بِجَاهِل
وَمَا أَنَا وَالدُّنْيَا فَإِنَّ مُحَمَّداً *** أَحَلَّ صَرِيعاً بَيْنَ تِلْکَ الْجَنَادِلِ
وَهَبْهَا أَتَتْنِي بِالْکُنُوزِ وَدُرِّهَا *** وَأَمْوَالِ قَارُونَ وَمُلْکِ القَبَائِلِ
أَ لَيْسَ جَمِيعاً لِلْفَنَاءِ مَصِيرُهَا *** وَيَطْلُبُ مِنْ خُزَّانِهَا بِالطَّوَائِلِ
فَغُرِّي سِوَايَ إِنَّنِي غَيْرُ رَاغِب *** بِمَا فِيکِ مِنْ مُلْک وَعِزّ وَنَائِل
فَقَدْ قَنِعَتْ نَفْسِي بِمَا قَدْ رُزِقْتُهُ *** فَشَأْنَکِ يَا دُنْيَا وَأَهْلَ الْغَوَائِلِ
فَإِنِّي أَخَافُ اللهَ يَوْمَ لِقَائِهِ *** وَأَخْشَى عَذَاباً دَائِماً غَيْرَ زَائِل
آن کس که دنياى پست او را فريب دهد گرفتار خسران شود و اگر قرن ها انسان را فريب دهد به نتيجه نخواهد رسيد.
دنيا به صورت بثَيْنة (دختر زيباروى عرب) به سوى من آمد و خود را با زينت هاى فراوان آراسته بود.
به او گفتم: به سراغ ديگرى برو چرا که من از دنيا چشم پوشيدم و نادان نيستم.
مرا با دنيا چکار در حالى که محمّد (پيامبر بزرگ ما) سرانجام در ميان سنگ ها و خاک ها مدفون شد.
به فرض که دنيا گنج ها و جواهرات و اموال قارون و حکومت قبايل را براى  من بياورد.
آيا همه اينها سرانجام فانى نمى شود سپس از خازنان آنها حساب رسى نمى کنند؟
آرى ديگرى را فريب ده که من به تو علاقه اى ندارم. نه به حکومتت و نه به عزّتت و نه به مواهبت.
نفس من به آنچه به او روزى داده شده قانع است، پس اى دنيا به سراغ کسانى رو که حاضرند اين بدبختى ها را بپذيرند.
من از لقاى پروردگار در روز قيامت بيمناکم و از عذاب دايم و غير زايل او ترسانم».(27)
*****
پی نوشت:
1 . «إلَيْکَ عَنّي» جمله اى است که ظاهراً از دو جار و مجرور تشکيل شده در حالى که «إلَيْکَ» اسم فعل و به معناى «أبْعِدْ» يعنى دور شو است. اين احتمال نيز هست که جمله اى داراى فعل مقدرى که همان «اِرْجع» و «اَبْعِد» است باشد يعنى «اِرْجِعْ إلَيْکَ وأبْعِدْ عَنّي; از من دور شو و به سوى خود برگرد».
2 . «غارب» به معناى محلّى است که ميان پشت و گردن شتر واقع است و به معناى گردن و آخرين نقطه پشت نيز آمده است.
3 . «اِنْسَلَلْتُ» از ريشه «سلّ» بر وزن «حلّ» به معناى کشيدن و خارج شدن به آرامى گرفته شده است.
4 . «مَخالب» جمع «مِخْلَب» بر وزن «منبر» به چنگال پرندگان و درندگان گفته مى شود.
5 . «أفْلَتُّ» از ريشه «فَلْت» بر وزن «برف» به معناى رهايى يافتن است.
6 . «حَبائل» جمع «حِبالة» به معناى دام است.
7 . «مَداحِضْ» جمع «مَدْحَض» بر وزن «مرکز» به معناى لغزشگاه است.
8 . «مَداعِبْ» جمع «مَدْعَبَة» بر وزن «مکتبة» به معناى مزاح و شوخى است.
9 . «رَهائن» جمع رهينه به معناى گروگان است.
10 . «مَضامين» جمع «مضمون» در اصل به معناى جنينى است که در شکم مادر است. سپس به هر چيزى که در لا به لاى چيز ديگرى قرار گرفته اطلاق شده است.
11 . «اللُّحُود» جمع «لحد» بر وزن «مهد» به معناى شکافى است که در طرف پايين قبر ايجاد مى کنند و ميّت را در آن قرار مى دهند.
12 . شرح نهج البلاغه مرحوم شوشترى، ج 6، ص 390 ; بحارالانوار، ج 12، ص 175.
13 . «الْمَهاوي» جمع «مَهوى» و «مَهواة» به معناى درّه است و به هر جاى خطرناکى که انسان را در معرض هلاکت قرار مى دهد اطلاق مى شود.
14 . «وِرْد» در اصل به معناى وارد شدن بر کنار آب نهر است سپس به هرگونه ورود اطلاق شده است.
15 . «صَدَر» نقطه مقابل «وِرْد» يعنى خارج شدن از کنار آب است سپس به هر نوع خروج اطلاق شده است.
16 . يوسف، آيه 111.
17 . دخان، آيه 25-29.
18 . «دَحْض» به معناى لغزشگاه است.
19 . «زَلِق» از ماده «زَلْق» بر وزن «دلق» به معناى لغزيدن است.
20 . «لُجَج» جمع «لُجّه» بر وزن «حجه» به معناى بخش هاى عظيم و متلاطم درياست.
21 . «اِزْوَرَّ» از ريشه «اِزْوِرار» به معناى کنار رفتن و انحراف از چيزى است و از ريشه زيارت گرفته شده است.
22 . «مَناخ» در اصل به معناى محلّى است که شتر در آنجا بر زمين مى خوابد. سپس به هر محل استقرار اطلاق شده است.
23 . کافى، ج 2، ص 459، ح 21.
24 . «اعْزُبي» به معناى از من دور شو از ريشه «عُزُوب» بر وزن «غروب» به معناى دور شدن گرفته شده، به کسانى که ازدواج نکرده اند عزب گفته مى شود، زيرا از زندگى خانوادگى دورند.
25 . «اَسْلَسُ» از ريشه «سلاسة» به معناى مطيع شدن و گاه به معناى آسان گشتن آمده است.
26 . ابراهيم، آيه 22.
27 . بحارالانوار، ج 72، ص 363.