تعصب از نظر احادیث

تعصّب

الكافى : پيامبر خدا صلى الله عليه و آله فرمود :

مَن تَعَصَّبَ أو تُعُصِّبَ لَهُ فقَد خَلَعَ رِبْقَ الإيمانِ مِن عُنُقِهِ .و في نَقلٍ : فقَد خَلَعَ رِبقَةَ الإسلامِ مِن عُنُقِهِ .
 كسى كه تعصّب بورزد يا برايش تعصّب ورزيده شود، حلقه ايمان را از گردن خويش باز كرده است. در حديثى ديگر آمده است: حلقه اسلام را از گردن خويش باز كرده است.

( الكافي : ۲/۳۰۸/۲ - ثواب الأعمال : ۲۶۳/۱)

پيامبر خدا صلى الله عليه و آله :

منَ كانَ في قَلبِهِ حَبَّةٌ مِن خَردَلٍ مِن عَصَبِيَّةٍ بَعَثَهُ اللّه ُ يَومَ القِيامَةِ مَعَ أعرابِ الجاهِلِيَّةِ
هر كس در دلش به اندازه دانه خردلى عصبيّت باشد، خداوند در روز قيامت او را با اعراب جاهليت برانگيزد.

( الكافي : ۲/۳۰۸/۳)

پيامبر خدا صلى الله عليه و آله :

لَيسَ مِنّا مَن دَعا إلى عَصَبِيَّةٍ ، و لَيسَ مِنّا مَن قاتَلَ (عَلى) عَصَبِيَّةٍ ، و لَيسَ مِنّا مَن ماتَ عَلى عَصَبِيَّةٍ .
 از ما نيست كسى كه به عصبيّت فرا خواند و از ما نيست كسى كه در راه عصبيّت بجنگد و از ما نيست كسى كه با برخوردارى از عصبيّت بميرد.

( سنن أبي داوود : ۴/۳۳۲/۵۱۲۱ )

امام على عليه السلام :

إنَّ اللّه َ يُعَذِّبُ السِّتَّةَ بِالسِّتَّةِ : العَرَبَ بِالعَصَبِيَّةِ ، و الدَّهاقينَ بِالكِبرِ
 خداوند شش گروه را به سبب شش خصلت عذاب مى كند: عرب را به سبب عصبيّت [جاهلى و نژادى ]و ملاّكان را به سبب تكبّر···

( الكافي : ۸/۱۶۲/۱۷۰)

امام على عليه السلام ـ در عهدنامه خود به مالك اشتر ـ نوشت :

اِملِكْ حَمِيَّةَ أنفِكَ ، و سَورَةَ حَدِّكَ ، و سَطوَةَ يَدِكَ ، و غَربَ لِسانِكَ
 بادِ بينى و تندىِ خشم و ضربِ دست و تيزىِ زبان خود را مهار كن.

( نهج البلاغة: الكتاب۵۳ )

امام صادق عليه السلام :

مَن تَعَصَّبَ عَصَّبَهُ اللّه ُ عزَّ و جلَّ بِعِصابَةٍ مِن نارٍ .
 هر كه تعصّب بورزد، خداوند عزّ و جلّ دستارى از آتش بر سر او ببندد.

( ثواب الأعمال : ۲۶۳/۳ )

تعصّب نكوهيده

پيامبر خدا صلى الله عليه و آله ـ در پاسخ به سؤال از عصبيّت ـ فرمود :

أن تُعينَ قَومَكَ عَلَى الظُّلمِ .
عصبيّت آن است كه قوم و قبيله خود را در راه ستم يارى رسانى .

( سنن أبي داوود : ۴/۳۳۱/۵۱۱۹. )

امام زين العابدين عليه السلام ـ در پاسخ به پرسش از تعصّب ورزى ـ فرمود :

 العَصَبِيَّةُ الّتي يَأثَمُ عَلَيها صاحِبُها أن يَرَى الرَّجُلُ شِرارَ قَومِهِ خَيرا مِن خِيارِ قَومٍ آخَرينَ ، و لَيسَ مِنَ العَصَبِيَّةِ أن يُحِبَّ الرَّجُلُ قَومَهُ، و لكِن مِنَ العَصَبِيَّةِ أن يُعينَ قَومَهُ عَلَى الظُّلمِ
تعصّبى كه صاحبش به سبب آن گنهكار مى باشد، اين است كه آدمى بَدانِ قوم خود را از نيكانِ قومى ديگر بهتر بداند . اين از عصبيّت نيست كه كسى قوم و مردم خود را دوست داشته باشد، بلكه كمك كردن قوم خود بر ستم از عصبيت است.

( الكافي : ۲/۳۰۸/۷ )

پيشواى متعصّبان

امام على عليه السلام ـ در نكوهش ابليس ـ فرمود :

فافتَخَرَ عَلى آدَمَ بِخَلقِهِ ، و تَعَصَّبَ عَلَيهِ لأِصلِهِ ، فعَدُوُّ اللّه ِ إمامُ المُتَعَصِّبينَ ، و سَلَفُ المُستَكبِرينَ ، الّذي وَضَعَ أساسَ العَصَبِيَّةِ ، و نازَعَ اللّه َ رِداءَ الجَـبريَّـةِ ، و ادَّرَعَ لِباسَ التَّعَزُّزِ ، و خَلَعَ قِناعَ التَّذَلُّلِ
به سبب آفرينش خود [از آتش ]بر آدم فخر فروخت و به خاطر اصل و گوهرش عليه او عصبيّت ورزيد. پس، اين دشمن خدا پيشواى متعصّبان و سر سلسله مستكبران و خود بزرگ بينان است و همو عصبيّت را پايه گذارى كرد و بر سر رداى جبروتى و كبريا با خدا به كشمكش برخاست و جامه عزّت و نخوت [كه خاص خداوند است ]پوشيد و نقاب فروتنى را به دور افكند.

( نهج البلاغة : الخطبة ۱۹۲ )

امام على عليه السلام ـ نيز در نكوهش شيطان ـ فرمود :

اِعتَرَتهُ الحَمِيَّةُ ، و غَلَبَت عَلَيهِ الشَّقوَةُ ، و تَعَزَّزَ بِخِلقَةِ النّارِ ، و استَوهَنَ خَلقَ الصَّلصالِ .
عصبيّت و كبر او را فرا گرفت و شور بختى بر او چيره گشت و به آفرينش خود از آتش نازيد و آفرينش آدم از گِلِ خشكيده را خوار و بى مقدار شمرد.

( نهج البلاغة : الخطبة ۱ )

امام صادق عليه السلام :

إنَّ المَلائكَةَ كانوا يَحسَبونَ أنَّ إبليسَ مِنهُم ، و كانَ في عِلمِ اللّه ِ أنَّهُ لَيسَ مِنهُم ، فاستَخرَجَ ما في نَفسِهِ بِالحَمِيَّةِ و الغَضَبِ فقالَ : خَلَقتَني مِن نارٍ و خَلَقتَهُ مِن طينٍ ! .
 فرشتگان گمان مى كردند كه ابليس از آنان است و خدا مى دانست كه از شمار آنها نيست. پس، او به سبب عصبيّت و كبر و خشم، آن چه را در درونش بود بيرون ريخت و گفت: مرا از آتش آفريدى و او را از گِل آفريدى.

( الكافي : ۲/۳۰۸/۶ )

تعصّب پسنديده

پيامبر خدا صلى الله عليه و آله :

خَيرُكُمُ المُدافِعُ عَن عَشيرَتِهِ ما لَم يَأثَمْ
 بهترين شما كسى است كه از عشيره خود دفاع كند، به شرط آن كه با اين كار مرتكب گناهى نشود.

( سنن أبي داوود : ۴/۳۳۲/۵۱۲۰ )

امام على عليه السلام ـ در خطبه قاصعه ـ فرمود : 

و لَقَد نَظَرتُ فَما وَجَدتُ أحَدا مِنَ العالَمينَ يَتَعَصَّبُ لِشَيءٍ مِنَ الأشياءِ إلاّ عَن عِلَّةٍ تَحتَمِلُ تَمويهَ الجُهَلاءِ ، أو حُجَّةٍ تَليطُ بِعُقولِ السُّفَهاءِ ، غَيرَكُم ؛ فإنَّكُم تَتَعَصَّبونَ لأِمرٍ ما يُعرَفُ لَهُ سَبَبٌ و لا عِلَّةٌ (مسّ يد علّة)، أمّا إبليسُ فَتَعَصَّبَ عَلى آدَمَ لأِصلِهِ ، و طَعَنَ عَلَيهِ في خِلقَتِهِ ، فقالَ : أنا نارِيٌّ و أنتَ طِينيٌّ ! و أمّا الأغنِياءُ مِن مُترَفَةِ الاُمَمِ فتَعَصَّبوا لآثارِ مَواقِعَ النِّعَمِ ، فَقالوا : نَحنُ أكثَرُ أموالاً و أولادا و ما نَحنُ بِمُعَذَّبينَ فإن كانَ لا بُدَّ مِنَ العَصَبِيَّةِ فلْيَكُن تَعَصُّبُكُم لِمَكارِمِ الخِصالِ ، و مَحامِدِ الأفعالِ ، و مَحاسِنِ الاُمورِ ، الّتي تَفاضَلَت فيها المُجَداءُ و النُجَداءُ مِن بُيوتاتِ العَرَبِ ، و يَعاسيبُ القَبائلِ ، بِالأخلاقِ الرَّغيبَةِ ، و الأحلامِ العَظيمَةِ ، و الأخطارِ الجَليلَةِ ، و الآثارِ المَحمودَةِ . فتَعَصَّبوا لِخِلالِ الحَمدِ مِنَ الحِفظِ لِلجِوارِ ، و الوَفاءِ بِالذِّمامِ ، و الطَّاعَةِ لِلبِرِّ ، و المَعصِيَةِ لِلكِبرِ ، و الأخذِ بِالفَضلِ ، و الكَفِّ عَنِ البَغيِ ، و الإعظامِ لِلقَتلِ ، و الإنصافِ لِلخَلقِ ، و الكَظمِ لِلغَيظِ ، و اجتِنابِ الفَسادِ في الأرضِ .
من نگريستم، اما احدى از جهانيان را نيافتم كه درباره چيزى تعصب ورزد مگر اين كه تعصّب او علتى داشت كه نادانان را به اشتباه مى افكنَد، يا دليلى كه به انديشه نابخردان مى چسبد؛ جز شما كه براى چيزى تعصب به خرج مى دهيد كه هيچ سبب و علتى برايش شناخته نمى شود. اما ابليس به خاطر اصل و گوهر خويش در برابر آدم عصبيّت نشان داد و بر او به دليل خلقتش [از گل] خرده گرفت و گفت: من از آتشم و تو از گِلى. و اما توانگران مرفه و عيّاش امت ها، به خاطر فراوانى نعمت [اموال و اولاد] تعصّب ورزيدند و گفتند كه: ما داراييها و فرزندان بيشترى داريم و هرگز به عذاب گرفتار نخواهيم شد پس، اگر چاره اى از داشتن تعصب نيست، بايد تعصّبتان به خاطر خصلتهاى والاى انسانى و كردارهاى پسنديده و امور نيكويى باشد كه خاندانهاى شرافتمند و بزرگوار و دلير عرب و بزرگان و مهتران قبايل در آنها بر يكديگر برترى مى جستند؛ با خلقهاى پسنديده و خردهاى بزرگ و مقامهاى بلند و آثار و رفتارهاى پسنديده. بنا بر اين، براى خصلتهاى پسنديده تعصب به خرج دهيد، خصلتهايى چون: نگاهداشت حق و حرمت همسايگى و پايبندى به عهد و پيمانها و فرمان بردن از نيكيها و مخالفت با تكبّر و گردن فرازى و اقدام به احسان و نيكوكارى و خويشتندارى از زورگويى و تجاوز و بزرگ شمردن قتل نفس و انصاف داشتن با مردم و فرو خوردن خشم و دورى از ايجاد تباهى در جامعه.

( نهج البلاغة : الخطبة ۱۹۲ )

امام على عليه السلام : 

إن كُنتُم لا مَحالَةَ مُتَعَصِّبينَ فتَعَصَّبوا لِنُصرَةِ الحَقِّ و إغاثَةِ المَلهوفِ .
اگر ناگزير از داشتن تعصب هستيد؛ پس، در راه يارى رساندن به حق و كمك به ستمديده تعصّب نشان دهيد.

( غرر الحكم : ۳۷۳۸ )

امام على عليه السلام ـ در خطبه اى كه طىّ آن مردم را به يارى خويش فرا خواند ـ فرمود :

ما تَنتَظِرون بِنَصرِكُم رَبّكُم ؟! أ ما دينٌ يَجمَعُكُم ، و لا حَمِيَّةَ تُحمِشُكُم ؟ ! .
براى يارى دادن پروردگارتان منتظر چه هستيد؟ آيا دينى نيست كه شما را گرد هم آورَد و غيرت و تعصّبى نيست كه شما را تكان دهد؟!

( نهج البلاغة : الخطبة ۳۹ )

امام على عليه السلام ـ نيز در همين زمينه ـ فرمود :

 أ ما دِينٌ يَجمَعُكُم ، و لا حَمِيَّةٌ (مَحمِيَةٌ) تَشحَذُكُم ؟! أ وَ لَيسَ عَجَبا (عَجيبا) أنَّ مُعاوِيَةَ يَدعو الجُفاةَ الطَّغامَ (الطُّغاةَ) فيَتَّبِعونَهُ على غَيرِ مَعونَةٍ و لا عَطاءٍ؟ ! .
 آيا دينى نيست كه شما را گرد هم آورد و غيرت و تعصّبى وجود ندارد كه شما را بر انگيزد ؟! آيا شگفت نيست كه معاويه، آن مردمان خشن فرومايه را فرا مى خواند و بى آن كه به آنها كمك و بخششى كند، از او پيروى مى كنند؟!

( نهج البلاغة : الخطبة ۱۸۰ )

امام زين العابدين عليه السلام :

لَم يَدخُلِ الجَنَّةَ حَمِيَّةٌ غَيرُ حَمِيَّةِ حَمزَةَ بنِ عَبدِ المُطَّلِبِ ـ و ذلكَ حينَ أسلَمَ ـ غَضَبا لِلنَّبِيِّ صلى الله عليه و آله في حَديثِ السَّلا الّذي اُلقِيَ عَلَى النَّبِيِّ صلى الله عليه و آله .
 هيچ تعصّبى به بهشت نرفت، مگر تعصّب حمزة بن عبد المطلب، كه به سبب شكمبه اى كه بر سر پيامبر صلى الله عليه و آله انداخته شد به خشم آمد و مسلمان شد.

( الكافي : ۲/۳۰۸/۵ )

میزان الحکمه جلد هفتم،