نعمت ها از نظر احادیث

امام على عليه السلام : 

سپاس خداوندى را كه سخنوران در ستودنش در مانند و شمارندگان ، شمردن نعمت هايش را ندانند.

امام على عليه السلام ـ در سفارش به كميل ـ فرمود : 

اى كميل! تو هيچ گاه از نعمت و عافيت خداوند عزّ و جلّ بى بهره نيستى. پس در هيچ حال از ستايش و تمجيد و تسبيح و تقديس و شكر و ياد او دست برندار.

امام على عليه السلام :

 در نعمتى كه براى تو پديد آورده، يا گناهى كه از تو فرو پوشانده، يا بلايى كه از تو دور ساخته، چشم بر هم زدنى از لطف او بى بهره نبوده اى.

امام على عليه السلام : 

ستايش ، خداوند را در حالی كه نه از رحمتش نوميديم و نه از نعمتش خالى .

امام على عليه السلام ـ در بيان قدرت خداوند ـ فرمود :

 منزّهى تو، چه بزرگ است مقام و منزلت تو!··· و چه بسيار است نعمت هاى تو در دنيا و چه كوچك است اين نعمت ها در برابر نعمت هاى آخرت!

 امام على عليه السلام :

 اگر درباره قدرت عظيم و نعمت هاى بزرگ و بى شمار خداوند مى انديشيدند، بى گمان به راه [راست ]بر مى گشتند و از عذاب سوزان مى ترسيدند، اما دل ها بيمار و ديدگان معيوبند!

امام زين العابدين عليه السلام ـ هرگاه آيه «و اِنْ تعدّوا نعمة اللّه لا تحصوها» را مى خواند ـ مى فرمود : 

منزّه است خدايى كه به هيچ كس توان شناخت نعمت هايش را نداد مگر همين اندازه كه بدانند از شناخت نعمت هاى او ناتوانند، همچنان كه به هيچ كس قدرت بر شناخت خويش را نداد، مگر همين اندازه كه بدانند از ادراك او ناتوانند. پس خداوند عزّ و جلّ آگاهى عارفان را از اين نكته كه از شناخت (به جا آوردن) شكر او قاصرند، مورد قدردانى قرار داد و همان آگاهيشان از تقصير را به منزله سپاسگزارى ايشان گرفت. همچنان كه علم عالمان را از اين نكته كه او را در نمى يابند، دانست و همان را [به منزله ]ايمان قرار داد؛ زيرا مى دانست كه اندازه توان بندگان همين است و از آن فراتر نتوانند رفت. هيچ يك از خلقش، به نهايت عبادتش دست نيابند. چگونه به نهايتِ عبادتِ كسى دست يابند كه او را نهايت و چگونگى نيست؟! خداوند بسى برتر از اين حرف هاست.

نعمت هاى آشكار و نهان

نخستين و بزرگترين نعمت ها

پيامبر خدا صلى الله عليه و آله ـ درباره آيه «و ايّام خدا را به آنان يادآورى كن» ـ فرمود : 

يعنى نعمت ها و الطاف او را.

پيامبر خدا صلى الله عليه و آله ـ درباره همين آيه ـ فرمود :

 ايّام اللّه ، نعمت هاى اوست و بلاىِ او، همان كيفرهاى خداوند سبحان است .

امام على عليه السلام :

 پس، فرستادگان خود را در ميان آنان برانگيخت و پيامبرانش را پياپى به سوى ايشان فرستاد. تا از آنان بخواهند عهد و پيمان الهى را كه در فطرت ايشان است ادا كنند و نعمت فراموش شده فطرت او را به يادشان آورند.

امام صادق عليه السلام ـ درباره همين آيه ـ فرمود : 

يعنى الطاف و نعمت هاى خداوند.

كسانى كه خداوند به آنان نعمت داده است

پيامبر خدا صلى الله عليه و آله :

 دو نعمت است كه بسيارى از مردم در آنها آزموده مى شوند [يا به سبب آنها به گمراهى و فساد مى افتند] : فراغت و تندرستى.

پيامبر خدا صلى الله عليه و آله :

 تندرستى و فراغت دو نعمتى هستند كه ناسپاسى مى شوند (كسى قدر آنها را نمى داند).

پيامبر خدا صلى الله عليه و آله :

 دو نعمت است كه ناديده گرفته مى شود : امنيّت و سلامت.

امام على عليه السلام : 

كسى كه در نعمت باشد، قدر گرفتارى را نمى داند.

امام على عليه السلام : 

قدر نعمت ها در قياس با ضدّ آنها شناخته مى شود .

امام حسن عليه السلام : 

نعمت ها تا هستند نا شناخته اند و همين كه رفتند [قدرشان ]شناخته مى شوند.

امام صادق عليه السلام :

 بسا كسى كه نعمتى به او ارزانى شده است و خودش نمى داند.

خوش همسايگى با نعمت ها

پيامبر خدا صلى الله عليه و آله : 

خداوند بندگانى دارد كه نعمت ها را در اختيار آنان نهاده است. تا زمانى كه اين نعمت ها را به مردم بذل و بخشش كنند، آنها را در ميانشان نگه مى دارد و هرگاه دريغ ورزند نعمت ها را از آنان به ديگران منتقل مى كند.

امام على عليه السلام :

 هركه پرهيزگارى پيش گيرد، سختى هايى كه به او نزديك شده اند از وى دور گردند··· و باران كرامتى كه بند آمده است بر او فرو ريزد و رحمت گريخته از او به سوى وى باز گردد و چشمه خشكيده نعمت ها برايش جوشان شود و باران بركت كه نم نم بر او مى بارد به قطراتى درشت و فراوان تبديل شود.

امام على عليه السلام ـ در وصف اسلام ـ فرمود : 

  درآن مرتع هاى بهارى نعمت هاست و چراغ هاى زداينده ظلمتها. دَرِ خوبى ها جز با كليدهاى آن گشوده نشود و تاريكى ها جز با چراغ هاى آن كنار نرود.

امام على عليه السلام : 

نيكو حال ترين مردم نسبت به نعمت ها كسى است كه نعمت هاى موجودش را با شكرگزارى پايدار سازد و نعمت هاى از دست رفته را با شكيبايى بازگرداند.

امام على عليه السلام : 

هرگاه طليعه نعمت ها به شما رسيد، دنباله آنها را، با ناسپاسى، از خود رم ندهيد.

امام على عليه السلام :

 هر كه دستش را به احسان بگشايد، نعمت خود را از زوال يافتن نگه دارد.

امام على عليه السلام :

 نعمت هاى خدا به بنده، باعث جلب نيازهاى مردم به سوى اوست. پس هركه به خاطر خدا وظيفه اى را كه نسبت به اين نعمت ها دارد به جاى آورَد، آنها را در معرض دوام و پايندگى قرار داده است و هركه به وظيفه خود در اين زمينه عمل نكند، آن نعمت ها را در معرض زوال و نابودى نهاده است.

امام على عليه السلام : 

هركه از نعمت هاى خدا بيشتر بهره مند باشد، نيازهاى مردم به او زياد شود. پس، هر كس براى رضاى خدا وظيفه خود را در قبال نعمت ها به جا آورد، آنها را در معرض دوام و پايندگى قرار دهد و هركه به وظيفه خود در اين باره عمل نكند، آن نعمت ها را در معرض زوال و نابودى نهاده است.

امام على عليه السلام : 

اى مردم! خدا را در هر نعمتى حقّى است، هر كه آن حقّ را بگزارد، خداوند بر نعمت او بيفزايد و هركه از اداى آن حق فرو گذارى كند، نعمت را در خطر زوال قرار داده و به فرا رسيدن كيفر شتاب بخشيده است. پس، بايد كه خداوند شما را از نعمت ها نگران ببيند همان گونه كه از گناهان ترسانتان مى بيند.

امام على عليه السلام : 

كسى كه خداوند سبحان در جان او پر شكوه و جلال است و جايگاه بلند و با عظمتى در دل او دارد، شايسته است كه هر چيزى جز خدا ـ به خاطر بزرگى او ـ در نظرش كوچك باشد و سزاوارترين شخص براى اين حالت كسى است كه خداوند نعمت بزرگى به او داده و مشمول لطف و احسان وى قرار گرفته است؛ زيرا نعمت بزرگ و بسيار خداوند به كسى داده نشد، مگر اينكه بر بزرگى حق خدا بر او نيز [به همان نسبت ]افزوده گشت.

امام على عليه السلام : 

بسا سخنى كه نعمتى را از كف ربوده و گرفتارى و عذاب پيش آورده است.

امام على عليه السلام ـ در حكم استاندارى مصر به مالك اشتر ـ نوشت :

 زنهار كه خونى را به ناحق بريزى؛ زيرا هيچ چيز به اندازه خونريزى ناروا خشم و انتقام الهى را نزديك نمى كند و بد فرجام نيست و نعمت را زائل نمى كند؛ و رشته زندگى را قطع نمى نمايد.

امام على عليه السلام ـ در همان حكم ـ نوشت : 

براى تغيير دادن نعمت خدا و شتاب بخشيدن به خشم و عذاب او هيچ چيز مؤثّرتر از پافشارى در ستمگرى نيست؛ زيرا خداوند دعاى ستمديدگان را مى شنود و همواره در كمين ستمكاران است.

امام على عليه السلام : 

خداوند به هيچ بنده اى نعمتى نداد كه او در حق آن نعمت ستم روا داشت، مگر اينكه سزاوار آن گشت كه خداوند نعمت را از او زائل كند .

امام على عليه السلام : 

به خدا سوگند، هرگز قومى در زندگىِ مرفّه و پر نعمتى نبوده اند و آن نعمت و رفاه از آنان زائل نشده است مگر به سبب گناهانى كه مرتكب شده اند؛ چرا كه خداوند به بندگانش ستم نمى كند. اگر مردم به هنگامى كه بلاها و سختى ها بر آنان فرود مى آيد و نعمت ها از دستشان مى رود، با نيّت هاى راست و درست و دل هاى مشتاق به پروردگارشان پناه مى برند و استغاثه مى كردند ، هر گريخته اى را به آنان باز مى گرداند و هر تباهى و فسادى را برايشان اصلاح مى نمود.

امام على عليه السلام : 

براى طاعت [از خدا ]نشانه هايى آشكار وجود دارد ··· هر كس كه از آنها بيرون شود از راه حق بيرون رود و به سرگردانى گرفتار آيد و خداوند نعمت خويش را تغيير دهد و عذاب و خشم خود را بر او فرو آورد.

امام على عليه السلام : 

هرگاه خداوند سبحان بخواهد نعمتى را از بنده اى بگيرد، اولين چيزى كه از او تغيير مى دهد خِرد اوست و سخت ترين چيز برايش اين است كه خِردش را از دست دهد.

امام صادق عليه السلام : 

نعمت ها نپايند مگر بعد از سه كار : شناخت جايگاه شايسته خداوند در نعمت ها، گزاردن شكر آنها، و رنج و زحمت كشيدن براى آنها.

امام صادق عليه السلام :

 هر كه نعمت خدا به او زياد شود، بار زحمت و هزينه مردم بر دوش او سنگين تر شود؛ بنا بر اين، با به دوش كشيدن بار زحمت و هزينه مردم نعمت [خود] را پايدار سازيد و آن را در معرض زوال قرار ندهيد؛ زيرا به ندرت پيش مى آيد كه نعمتى از كسى زوال يابد و دوباره به او باز گردد.

امام كاظم عليه السلام :

 كسى كه صرفه جو و قانع باشد، نعمت برايش مى ماند و كسى كه ريخت و پاش و اسراف كند نعمت از او زوال مى يايد.

امام رضا عليه السلام : 

به كار بستن عدالت و نيكوكارى، خبر از دوام نعمت مى دهد.

نافرمانى خدا با كمك نعمت هاى او

پيامبر خدا صلى الله عليه و آله : 

هر كه نعمت خداوند عزّ و جلّ را فقط در خوراك يا نوشيدنى يا پوشاك ببيند، بى گمان عملش كوتاه و عذابش نزديك باشد.

پيامبر خدا صلى الله عليه و آله : 

هركه نعمت خدا بر خود را فقط در خوراك يا نوشيدنى ببيند، عملش كم شود و عذابش نزديك گردد.

نعمت هاى پياپى و مهلت دهى خداوند

پيامبر خدا صلى الله عليه و آله :

 خداوند دوست دارد كه اثر نعمت خود را در بنده اش ببيند.

سنن أبى داوود ـ به نقل از ابو الاحوص به نقل از پدرش ـ :

 با جامه اى پست و ارزان قيمت خدمت رسول خدا صلى الله عليه و آله رسيدم. حضرت فرمود : آيا مال و ثروتى دارى؟ عرض كرد : آرى. فرمود : چه مالى دارى؟ عرض كرد : خداوند شتر و گوسفند و گاو و بَرده به من داده است. فرمود : پس اگر خداوند به تو ثروتى داده است، بايد نشانه نعمت و كرامتى كه ارزانيت داشته است در تو ديده شود.

امام على عليه السلام ـ در نامه اى به حارث هَمْدانى ـ نوشت :

 از هر نعمتى كه خداوند به تو داده است درست استفاده كن و هيچ يك از نعمت هايى را كه خدا نزد تو دارد تباه مگردان و لازم است آثار نعمتى كه خداوند عطايت فرموده در وجود تو مشاهده 

الكافى :

  قال عليٌّ عليه السلام ـ في احتِجاجِهِ على عاصِمِ بنِ زِيادٍ حِينَ لَبِسَ العَباءَ و تَرَكَ المُلاءَ ، و شَكاهُ أخوهُ الرَّبيعُ بنُ زِيادٍ إلى أميرِ المؤمِنينَ عليه السلام أنّهُ قد غَمَّ أهلَهُ و أحزَنَ وُلدَهُ بذلكَ ـ : علَيَّ بِعاصِمِ بنِ زِيادٍ ، فجِيءَ بهِ ، فلَمّا رآهُ عَبَسَ في وَجهِهِ ، فقالَ لَهُ : أ ما استَحيَيتَ مِن أهلِكَ ؟ أ ما رَحِمتَ وُلدَك ؟! أ تَرَى اللّه َ أحَلَّ لكَ الطَّيِّباتِ و هُو يَكرَهُ أخذَكَ مِنها ، أنتَ أهوَنُ علَى اللّه ِ مِن ذلكَ ، أ وَ لَيس اللّه ُ يقولُ : «و الأرْضَ وَضَعَها لِلأنامِ * فِيها فاكِهَةٌ و النَّخْلُ ذاتُ الأكْمامِ» أ وَ لَيس (اللّه ُ) يقولُ : «مَرَجَ البَحْرَينِ يَلتَقيانِ * بَيْنَهُما بَرْزَخٌ لا يَبْغِيانِ ـ إلى قَولهِ ـ يَخْرُجُ مِنْهُما اللّؤلؤُ و المَرْجانُ»(رحمن10-11و19-21) . فبِاللّه ِ لاَبتِذالُ نِعَمِ اللّه ِ بالفِعالِ أحَبُّ إلَيهِ مِن ابتِذالِها بالمَقالِ ، و قد قالَ اللّه ُ عَزَّ و جلَّ : «و أمّا بِنِعْمَةِ رَبِّكَ فَحَدِّثْ» . فقالَ عاصِمٌ : يا أميرَ المؤمِنينَ ، فعلى ما اقتَصَرتَ في مَطعَمِكَ علَى الجُشوبَةِ و في مَلبَسِكَ علَى الخُشونَةِ ؟! فقالَ : وَيحَكَ ! إنّ اللّه َ عَزَّ و جلَّ فَرَضَ على أئمَّةِ العَدلِ أن يُقَدِّروا أنفُسَهُم بِضَعَفَةِ النّاس ، كَيلا يَتَبيَّغَ .حديث بالفَقيرِ فَقرُهُ ، فألقى عاصِمُ ابنُ زِيادٍ العَباءَ و لَبِسَ المُلاءَ .

 امام على عليه السلام ـ آنگاه كه ربيع بن زياد از برادر خود، عاصم، به امير المؤمنين عليه السلام شكايت كرد كه پشمينه پوشيده و از پوشيدن لباس هاى نرم و لطيف خوددارى مى كند و از دنيا دورى گزيده و با اين كار، همسر خود را ناراحت و فرزندانش را اندوهگين كرده است ـ فرمود : عاصم بن زياد را نزد من آوريد. او را خدمت حضرت آوردند. چون امام او را ديد چهره درهم كشيد و فرمود : تو از همسرت خجالت نكشيدى؟ تو به فرزندانت رحم نكردى؟! آيا خيال مى كنى كه خداوند چيزهاى خوب و پاكيزه را بر تو حلال كرده و با اين حال دوست ندارد تو از آنها استفاده كنى؟ تو در نزد خدا كوچكتر از آنى كه بخواهد با تو چنين كند! مگر نه اينكه خداوند مى فرمايد : «و زمين را براى استفاده مردمان قرار داد كه در آن ميوه و نخل ها با خوشه هاى غلافدار است». و مگر نه اينكه مى فرمايد : «دو دريا را [به گونه اى ]روان كرد كه با هم برخورد كنند. ميان آن دو حدّ فاصلى است كه به هم تجاوز نمى كنند ـ تا آيه ـ از هر دو دريا مرواريد و مرجان بر آيد». پس، به خدا سوگند كه بهره بردارى عملى از نعمت هاى خدا نزد او محبوبتر از به زبان آوردن آنهاست. خداوند عزّ و جلّ فرموده است : «و نعمت پروردگارت را بازگو كن» . عاصم عرض كرد : اى امير المؤمنين! پس چرا خود شما به خوراك گلو آزار و به جامه درشت اكتفا كرده اى؟ حضرت فرمود : واى بر تو! خداوند عزّ و جلّ بر پيشوايان عدالت، واجب ساخته است كه خود را با مردم فقير برابر دارند تا فقر و نادارى، فقير را آزرده و برآشفته نگرداند. پس عاصم بن زياد پشمينه را كنار انداخت و جامه نرم پوشيد.

امام على عليه السلام : 

خداوند زيباست و زيبايى را دوست مى دارد و دوست دارد اثر نعمت را در بنده اش ببيند.

امام على عليه السلام ـ در بخشى از نامه خود به معاويه ـ نوشت :

 اينكه مى خواهم بگويم نه براى خبر دادن به تو، كه به قصد بازگو كردن نعمت خداست : نمى بينى كه گروهى از مهاجران و انصار در راه خداى متعال شهيد شدند و هر يك از آنان هم براى خود فضيلت و مقامى دارد، اما چون شهيد ما خاندان (حضرت حمزه) به شهادت رسيد او را «سيّد الشهداء» لقب دادند؟!

 امام حسين عليه السلام ـ درباره آيه «و اما نعمت پروردگارت را بازگو كن» ـ فرمود : 

خداوند او (پيامبر صلى الله عليه و آله ) را فرمود تا نعمت هايى را كه در دينش به او عطا فرمود، بازگو كند.

امام صادق عليه السلام : 

هرگاه خداوند به بنده خود نعمتى عطا كند و آن نعمت در وجود او به چشم خورد، او حبيب خدا و بازگو كننده نعمت خدا ناميده مى شود. و هرگاه خداوند به بنده اى نعمتى دهد و آن نعمت در وجودش نمايان نباشد، وى دشمن خدا و تكذيب كننده نعمت او خوانده مى شود.

امام صادق عليه السلام : 

من خوش ندارم كه كسى نعمتى از خدا داشته باشد و آن را اظهار نكند.

امام صادق عليه السلام : 

خداوند زيبايى و خود آرايى را دوست دارد و از بينوايى و بينوا نمايى نفرت دارد؛ زيرا خداوند عزّ و جلّ هرگاه به بنده اى نعمتى عطا كند دوست دارد اثر آن را در او ببيند. عرض شد : از چه طريق؟ فرمود : جامه تميز بپوشد، بوى خوش به كار برد، خانه اش را گچكارى كند، جلو در منزلش را بروبد و حتى روشن كردن چراغ پيش از غروب آفتاب فقر را مى برد و روزى را زياد مى كند.

امام صادق عليه السلام ـ درباره آيه «و اما نعمت پروردگارت را بازگو كن» ـ فرمود : 

[يعنى ]آن كسى كه با برترى بخشيدن تو و عطا كردن به تو و احسان نمودن در حق تو، به تو نعمت داده است. او (پيامبر صلى الله عليه و آله ) دين خدا و آنچه را كه بدو عطا فرمود و نعمت هايى را كه به وى ارزانى داشت [براى مردم ]بازگو كرد.

مجمع البيان : 

معناى آن «و اما نعمت پروردگارت را بازگو كن» اين است كه نعمت خدا را ياد كن و آن را آشكار ساز و براى مردم بازگو نما. در حديث آمده است : «كسى كه از مردم تشكّر نكند از خدا تشكّر نكرده است و كسى كه از كم تشكّر نكند از زياد هم تشكّر نمى كند و بازگو كردن نعمت خدا خود تشكّر است و بازگو نكردن آن ناسپاسى است»··· حضرت صادق عليه السلام فرمود : معناى آيه اين است كه آنچه را خداوند به تو عطا فرموده و برترى اى كه به تو بخشيده و آنچه را كه به تو روزى كرده و احسانى كه به تو نموده و هدايتى را كه ارزانيت داشته است [براى مردم] بازگو كن.

الكافى ـ به نقل از هارون بن مسلم از بريد بن معاويه ـ :

 امام صادق عليه السلام به عبيد بن زياد فرمود : آشكار كردن نعمت، در نزد خداوند محبوبتر از مخفى نگه داشتن آن است. پس، زنهار جز در زيباترين شكل و شمايل مردمان [جامعه ]خود بيرون ميا. بريد بن معاويه مى گويد : از آن پس عبيد، تا زمانى كه از دنيا رفت، جز در زيباترين شكل مردم جامعه خود ديده نشد.

پيامبر خدا صلى الله عليه و آله : 

هر كه شب و روز خود را سپرى كند و از سه چيز برخوردار باشد نعمت دنيا بر او تمام شده است : كسى كه بام و شامش را در تندرستى و آسودگى خاطر گذراند و خوراك روز خود را داشته باشد و اگر چهارمين نعمت را هم داشته باشد، نعمت دنيا و آخرت را كامل دارد و آن نعمت ايمان است.

سنن الترمذى : 

پيامبر خدا صلى الله عليه و آله ـ خطاب به مردى كه دعا مى كرد و از خداوند تماميّت نعمت را مى طلبيد ـ فرمود : تماميّت نعمت چيست؟ عرض كرد : دعايى كه بدان خدا را بخوانم و اميد خير از آن داشته باشم. حضرت فرمود : تماميت نعمت، رفتن به بهشت و رستن از آتش است.

امام على عليه السلام :

 از كمال نعمت، فراوانى خِرد است.

 امام على عليه السلام :

 هر نعمتى جز بهشت، حقير است و هر بلايى جز آتش عافيت است.

امام على عليه السلام : 

با فروتنى، نعمت كامل مى شود.

امام على عليه السلام :

 با شكيبايى بر طاعت خدا و محافظت بر آنچه كه پاسدارى آن را از كتاب خدا از شما خواسته است، كامل شدن نعمت هاى خدا را براى خود بجوييد.

امام على عليه السلام :

 با شكيبايى بر طاعت خدا و دورى از معصيت او، نعمت هايش را بر خويش كامل سازيد.

امام على عليه السلام : 

خدا را سپاس و ستايش مى گويم؛ چون طالب تماميّت نعمت اويم و گردن نهاده عزّت اويم و پناه جوى از معصيت اويم .

 امام صادق عليه السلام : 

نعمت دنيا، امنيّت و تندرستى است و كمال نعمت آخرت، وارد شدن به بهشت است و بنده اى كه به بهشت نرود هرگز نعمت بر او تمام نشده است.

كفران نعمت ها