ترجمه و شرح نامه 78 نهج البلاغه: امام، دلسوزترین فرد نسبت به جامعه

إلى أبی مُوسَى الاْشْعَری جَواباً فی أمْرِ الْحَکَمَیْنِ، ذَکَرَهُ سَعیدُ بْنُ یَحْیَى الأُمَوی فی کِتابِ «المَغازی».
از نامه هاى امام(عليه السلام) به ابوموسى اشعرى در پاسخ سؤال او درباره حکمين است. اين نامه را «سعيد بن يحيى اموى» در کتاب «المغازى» آورده است.(1)

نامه در یک نگاه:
این نامه همان گونه که بعدا اشاره خواهد شد پاسخى است به نامه ابو موسى اشعرى که امام پیش از انجام حکمیت به او نوشته و اندرزهایى به او داده است تا از طریق حق منحرف نشود و آنچه رضاى خداست در نظر بگیرد، به شایعات گوش فرا ندهد و تهدید یا تطمیع معاویه در او اثر نگذارد و حق را بگوید و روشن است با قطع نظر از نصوص پیغمبر اکرم درباره على(علیه السلام)، بیعت عمومى مردم مخصوصاً اصحاب پیغمبر با امام(علیه السلام) حق براى کسى مکتوم نبوده و در داستان حکمیت مى بایست این واقعیت حتى براى مثل ابو موسى مکتوم نمانده باشد، هر چند وى در دام عمروعاص گرفتار شد و با بغض و کینه اى که به على(علیه السلام) داشت، نتوانست از حق دفاع کند.

از راه حق منحرف مشو و آتش فتنه را خاموش کن:
اين نامه خالى از ابهاماتى نيست و متأسّفانه شارحان نهج البلاغه براى کشف اين ابهامات و حل آنها گام مؤثرى بر نداشته اند. در کتب تاريخ نيز متن نامه ابو موسى اشعرى نيامده تا معلوم شود او از امام چه مى خواسته و اشارات نامه امام به چه امورى است; ولى از آنجا که غالباً از جواب ها مى توان اجمالا به اصل نامه پى برد چنين به نظر مى رسد که ابو موسى قبل از شروع به کار حَکَمين و بعد از انتخاب شدن به اين عنوان، نامه اى به امام نوشته و از سرنوشت خود نگران بوده که ممکن است دوستان امام براى او مزاحمت هايى ايجاد کنند; امام هم در اين نامه او را نصيحت مى کند که به دنياپرستى روى نياورد، وعده هاى معاويه در دل او اثر نگذارد و از سوى ديگر به او تأمين مى بخشد که اجازه نمى دهد او را اذيت کنند.
اين خلاصه چيزى است که در جهت رفع ابهام از اين نامه مى توان ذکر کرد.
به هر حال امام(عليه السلام) در آغاز به فضاى موجود آن زمان اشاره اى کرده و در واقع به ابوموسى هشدار مى دهد که: «(آگاه باش) گروه زيادى از مردم از بسيارى از بهره هاى خود (که بر اثر اعمال صالح در آخرت نصيب آنها مى گردد) باز مانده اند; به دنيا روى آورده و با هواى نفس سخن گفته اند و اين کار مرا به تعجب وا داشت که اقوامى خودپسند در آن گرد آمدند (چگونه ممکن است افرادى که دم از ايمان و اسلام مى زنند اين گونه به دنبال هوا و هوس حرکت کنند)»; (فَإِنَّ النَّاسَ قَدْ تَغَيَّرَ کَثِيرٌ مِنْهُمْ عَنْ کَثِير مِنْ حَظِّهِمْ فَمَالُوا مَعَ الدُّنْيَا، وَنَطَقُوا بِالْهَوَى، وَإِنِّي نَزَلْتُ مِنْ هَذَا الاَْمْرِ مَنْزِلاً مُعْجِباً، اجْتَمَعَ بِهِ أَقْوَامٌ أَعْجَبَتْهُمْ أَنْفُسُهُمْ).
گويا اين سخن اشاره به افرادى است که معاويه آنها را با مبالغ کم يا کلان خريدارى کرد به گونه اى که دست از دامن امام کشيدند و به باطل پيوستند و دين خود را به دنيا فروختند در حالى که ظاهرا در صف مؤمنان راستين بودند و امام از اين موضوع سخت در شگفتى فرو مى رود.
سپس در ادامه اين سخن مى افزايد: «من مى خواهم زخم درون آنها را مداوا کنم، زيرا مى ترسم مزمن و غير قابل علاج گردد (ولى مع الأسف آنها از معالجه مى گريزند)»; (وَأَنَا أُدَاوِي مِنْهُمْ قَرْحاً(2) أَخَافُ أَنْ يَکُونَ عَلَقاً(3)).
اشاره به اينکه زخم ها را بايد در اوّلين فرصت درمان نمود که اگر به تأخير بيفتد زخم عميق و عميق تر و عفونى مى شود و قشرى از خون و جراحت آن را مى پوشاند و علاج آن بسيار مشکل مى شود. منظور از اين سخن اين است که مردم مسلمان در عهد خليفه سوم گرفتار انحرافات سختى شدند; تبعيض هاى ناروا، بى عدالتى ها، حکومت ناصالحان و انواع ظلم و بى عدالتى; من تصميم گرفتم که هرچه زودتر به اين امور پايان دهم; اما چه سود که هواپرستى ها و تمايل به دنيا اجازه نمى دهد.
سپس امام(عليه السلام) به سراغ اين مطلب مى رود که او از همه بيشتر پافشارى به اتحاد و اتفاق مسلمانان دارد و هرگز راضى به اين شکاف ها نيست مى فرمايد: «بدان هيچ کس بر اتحاد و الفت امت محمد(صلى الله عليه وآله) از من حريص تر و کوشاتر نيست»; (وَلَيْسَ رَجُلٌ فَاعْلَمْ أَحْرَصَ عَلَى جَمَاعَةِ أُمَّةِ مُحَمَّد صلى الله عليه و آله و سلم وَأُلْفَتِهَا مِنِّي).
من اگر تن به جنگ صفين دادم براى اين بود که عامل تفرقه را از ميان ببرم و اگر حکميت را به اکراه پذيرفتم باز براى اين بود که شايد راهى به وحدت باز شود اين در حالى است که ديگران به سوى تفرقه گام بر مى دارند و مى خواهند بخش هايى از کشور اسلام را جدا ساخته و حکومتى خودکامه براى خود در آن تشکيل دهند.
آن گاه مى فرمايد: «در اين کار پاداش نيک و سرانجام شايسته را از خدا مى طلبم»; (أَبْتَغِي بِذَلِکَ حُسْنَ الثَّوَابِ، وَکَرَمَ الْمَآبِ).
اشاره به اينکه اگر تلاش و کوشش براى وحدت و الفت امت مى کنم يا در اصلاح مفاسد آنها مى کوشم نه براى اين است که بر آنان حکومت کنم، بلکه براى طلب رضاى پروردگار است.
سپس امام(عليه السلام) مى افزايد: «من به آنچه با خود تعهد کرده ام وفادارم (و اگر بر طبق کتاب و سنّت داورى کنى از تو پشتيبانى خواهم کرد)» (وَسَأَفِي بِالَّذِي وَأَيْتُ(4) عَلَى نَفْسِي).
در اينکه امام چه عهدى با او کرده بوده است که در اينجا به آن اشاره مى فرمايد احتمالات مختلفى وجود دارد: نخست اينکه به او فرموده بود: اگر حکميت تو بر اساس قرآن و سنّت باشد من به آن پايبندم. به يقين اگر مى خواستند بر اساس قرآن و سنّت پيغمبر داورى کنند حق با على بن ابى طالب بود، چرا که امت اسلام با آن حضرت بيعت کرده بود و معاويه در حکم باغى بود و قرآن با صراحت مى گويد: اگر کسى در برابر حکومت حق اسلامى سر به شورش بر دارد و راه بغى پيش گيرد بايد او را بر سر جايش نشاند، هرچند راهى جز جنگ نداشته باشد: «(فَإِنْ بَغَتْ إِحْداهُما عَلَى الاُْخْرَى فَقاتِلُوا الَّتي تَبْغي حَتّى تَفيءَ إِلى أَمْرِ اللّه); و اگر يکى از آن دو بر ديگرى تجاوز کند با گروه متجاوز پيکار کنيد تا به فرمان خدا بازگردد».(5)
همچنين سنّت پيغمبر که فرموده بود: «عَلِيٌّ مَعَ الْحَقِّ وَالْحَقُّ مَعَ عَلِيّ يَدُورُ حَيْثُمَا دَارَ»(6) و همچنين جمله «مَنْ کُنْتُ مَوْلاَهُ فَعَلِيٌّ مَوْلاَهُ اللَّهُمَّ وَالِ مَنْ وَالاَهُ وَعَادِ مَنْ عَادَاه» که در داستان غدير همه آن را نقل کرده اند دليل روشنى بر حقانيت آن حضرت بود، هرچند ابو موسى اشعرى احمق تر از آن بود که اين حقايق را دريابد و حکمى بر خلاف قرآن و سنّت ارائه کرد.
«دينورى» در کتاب اخبار الطوال آورده است که در پيمان نامه تحکيم حکمين اين عبارت آمده بود که عهد و پيمان الهى و پيمان رسول خدا از عمرو بن عاص و ابوموسى اشعرى گرفته شده که قرآن را امام و پيشواى خود قرار دهند و از آن به سوى غير آن نروند و آنچه را در قرآن نيابند به سنّت جامعه رسول(صلى الله عليه وآله) مراجعه کنند و عمدا گامى بر خلاف آن بر ندارند و با شبهات داورى نکنند.
احتمال ديگر اينکه على(عليه السلام) به او وعده داده بود که در برابر حکمش هرچه باشد اجازه ندهد مردم متعرض او شوند و آسيبى به او برسانند، هرچند از راه حق منحرف شده باشد و اين احتمال با جمله «وَإِنْ تَغَيَّرْتَ عَنْ صَالِحِ مَا فَارَقْتَنِي عَلَيْهِ» مناسب تر است.
احتمال سوم اينکه جمله «وَإِنْ تَغَيَّرْتَ عَنْ صَالِحِ مَا فَارَقْتَنِي عَلَيْهِ» به صورت قضيه شرطيه باشد و جمله «فانّ الشقىّ...» جانشين جزاى آن. در اين صورت معنا چنين مى شود: «و اگر تو از آن شايستگى که به هنگام رفتن از نزد من داشتى تغيير پيدا کنى (و بر خلاف حق و عدالت و کتاب و سنّت حکم نمايى راه شقاوت پوييده اى) زيرا شقى و بدبخت کسى است که از عقل و تجربه اى که نصيب او شده محروم بماند»; (وَإِنْ تَغَيَّرْتَ عَنْ صَالِحِ مَا فَارَقْتَنِي عَلَيْهِ، فَإِنَّ الشَّقِيَّ مَنْ حُرِمَ نَفْعَ مَا أُوتِيَ مِنَ الْعَقْلِ، وَالتَّجْرِبَةِ).
مطابق اين معنا جمله «وَسَأَفِي بِالَّذِي وَأَيْتُ عَلَى نَفْسِي; من به وعده اى که داده ام عمل مى کنم» از جمله هاى بعد جدا مى شود و امام هم چيزى وعده نداده بود جز اينکه اگر حکمين بر وفق کتاب و سنّت حکم کنند در برابر آن تسليم خواهد بود.
تعبير به «صَالِحِ مَا فَارَقْتَنِي عَلَيْهِ» ممکن است اشاره به اين باشد که ابو موسى در خدمت حضرت قول داده بود از قرآن و سنّت در حکميت خود منحرف نشود ولى همان گونه که مى دانيم منحرف شد و در وادى شقاوت پاى نهاد.
آن گاه امام در پايان اين نامه دو نکته را به ابوموسى اشعرى گوشزد مى کند: نخست مى فرمايد: «من از اينکه کسى سخن بيهوده بگويد متنفر و از اينکه کارى را که خدا اصلاح کرده بر هم زنم بيزارم»; (وَإِنِّي لاََعْبَدُ(7) أَنْ يَقُولَ قَائِلٌ بِبَاطِل، وَأَنْ أُفْسِدَ أَمْراً قَدْ أَصْلَحَهُ اللهُ).
اشاره به اينکه اگر تو راه صحيح را بر طبق کتاب و سنّت در مسأله حکميت بپيمايى و سخن به حق بگويى و راه اصلاح را پيش گيرى من از آن دفاع مى کنم; مراقب باش باطل نگويى و امر مسلمين را به فساد نکشانى.
نکته ديگر اينکه مى فرمايد: «(من خواهان وحدت امت اسلام و خاموشى آتش فتنه ام) آنچه را نمى دانى رها کن (و به شايعات و سخنان اشرار گوش فرا مده) زيرا مردم شرور سخنان نادرستى را به تو مى گويند (تا تو را از راه حق منحرف سازند). والسلام»; (فَدَعْ مَا لاَ تَعْرِفُ، فَإِنَّ شِرَارَ النَّاسِ طَائِرُونَ(8) إِلَيْکَ بِأَقَاوِيلِ(9) السُّوءِ، وَالسَّلاَمُ).
اين مسأله مهمى است که در هر جامعه اى ممکن است دو عامل سبب فساد گردد: نخست شايعات بى اساس است که گاه عمدا از سوى مغرضان شايعه افکن براى برهم زدن نظم جامعه و گل آلود کردن آب منتشر مى شود و گاه بر اثر اشتباهات و مبالغه ها و کاهى را کوهى کردن به خصوص اينکه بسيارى از مردم همواره انتظار دارند خبر تازه اى بشنوند و عده اى لذت مى برند از اينکه مسائل عجيب و غريب براى ديگران بازگو کنند و همين امر باعث پخش شايعات زيانبار مى شود.
ديگر اينکه اشرار با دروغ، تهمت و سخن چينى سعى مى کنند ذهن کسانى را که در جامعه در مصدر کارى هستند مشوش سازند و آنها را به مردم يا افراد خاصى بدبين کنند و از اين ايجاد بدبينى و سوء ظن و اختلاف بهره گيرند;
شاعر عرب در اين زمينه مى گويد:
إنْ يَسْمَعُوا الْخَيْرَ يُخْفُوهُ وَإنْ سَمِعُوا *** شَرّاً أذاعُوا وَإنْ لَمْ يَسْمَعُوا کَذِبُوا
اين (بد سيرتان) هرگاه سخن خوبى درباره کسى بشنوند پنهان مى کنند و اگر سخن بدى بشنوند منتشر مى سازند و اگر مطلقا سخنى نشنوند دروغ مى بافند.
شاعر ديگرى مى گويد:
إنْ يَسْمَعُوا ريبَةً طارُوا بِها فَرَحاً *** وَإنْ ذُکِرْتُ بِخَيْر عِنْدَهُمْ دَفَنُوا
هرگاه سخن مفسده انگيزى بشنوند از خوشحالى پرواز مى کنند و اگر مطلب خوبى از من نزد آنها گفته شود آن را همانجا دفن مى کنند.
اين بلايى است که در طول تاريخ بوده و هم اکنون نيز به شدت ادامه دارد و بخش مهمى از نابسامانى جوامع مسلمانان از آن سرچشمه مى گيرد. امام درباره تمام اينها به ابو موسى هشدار مى دهد، هرچند او نادان تر از اين بود که اين نصايح نجات بخش را پذيرا شود.
*****
نکته:
ابوموسى اشعرى کيست؟
نام او عبدالله بن قيس بود. به گفته بعضى از مورخان در مکه ايمان آورد و همراه با مهاجران به حبشه رفت و در جنگ خيبر به پيغمبر اکرم(صلى الله عليه وآله) ملحق شد. به همين دليل جزء صحابه محسوب مى شود. در زمان خليفه دوم به فرماندارى بصره منصوب گرديد و در سال سوم خلافت عثمان طبق نوشته ابن اثير در کامل عزل شد. علّت عزلش اين بود که مردم را به جهاد جمعى از شورشيان فراخواند و خودش برخلاف آن رفتار نمود به طورى که مردم ريختند و اموالش را غارت کردند اين خبر به عثمان رسيد و او را عزل کرد(10) بعد از مدتى مردم کوفه از فرماندارى «سعيد بن عاص» سرباز زدند و از عثمان خواستند ابوموسى را فرماندار آنجا کند و او پذيرفت و در دوران خلافت على(عليه السلام) حضرت او را بر فرماندارى کوفه باقى گذاشت اما هنگامى که امام براى سرکوب شورشيان بصره به سوى بصره آمد و از مردم کوفه خواست به آن حضرت بپيوندند. ابوموسى مانع شد و گفت در جاى خود بنشينيد و حرکت نکنيد. مالک اشتر به کوفه آمد و او را از فرماندارى عزل کرد و مردم کوفه را براى پيکار با شورشيان بصره (جنگ جمل) بسيج نمود.(11) او مردى متظاهر به آداب اسلامى و مقدس نما بود.
به يقين او بعد از اين ماجرا کينه اميرمؤمنان على(عليه السلام) و يارانش را به دل گرفت و منتظر فرصتى بود تا انتقام بگيرد. تا آنجا که بعد از جنگ صفين مسأله حکمين پيش آمد و با اينکه امام با انتخاب او به عنوان حکميت از سوى مردم عراق سخت مخالف بود، اصرار گروهى از ساده لوحان يا عوامل مرموز معاويه و يا منافقان سبب شد امام با انتخاب او موافقت کند. او بهترين فرصت را براى انتقام جويى به دست آورد و بر خلاف آنچه معروف است که عمرو عاص در ماجراى حکميت وى را اغفال کرد و فريب داد و به همين دليل ضرب المثل در بلاهت و کودنى شد بعيد به نظر نمى رسد که اين کار توطئه مشترکى از سوى ابوموسى و عمرو عاص باشد. او مطمئن بود در حکومت على راه به جايى نمى برد ولى در حکومت معاويه راه پيشرفت و ترقى مادى به رويش باز است.
به همين دليل روايات شديدى در مذمت او وارد شده که نشان مى دهد مرد بسيار خبيث و جنايتکارى بود.
از جمله ابن ابى الحديد در شرح نهج البلاغه خود نقل مى کند که على(عليه السلام) بعد از نماز صبح و مغرب گروهى را لعنت مى کرد از جمله آنها ابوموسى اشعرى بود.(12)
مرحوم صدوق در کتاب خصال از ابوذر نقل مى کند که پيغمبر اکرم(صلى الله عليه وآله) فرمود: بدترين اوّلين و آخرين دوازده کس بودند: شش نفر از پيشينيان و شش نفر از آخرين و عبدالله بن قيس (ابوموسى اشعرى) را از اين شش نفر شمرد و او را به سامرى اين امت وصف کرد.
اين تشبيه نشان مى دهد که او مرد مرموز و خطرناک و فريبکارى بوده است.
در روايت ديگرى از امام على بن موسى الرضا(عليهما السلام) مى خوانيم که بيزارى جستن از ابوموسى اشعرى از اسلام خالص است و او از سگ هاى دوزخ است.(13)
روايات متعدد ديگرى نيز در مذمت شديد او وارد شده است و به گفته مرحوم آية الله خويى در کتاب معجم رجال الحديث خبث طينت و عداوت او نسبت به اميرمؤمنان واضح تر از آن است که بر کسى مخفى بماند و در رسوايى او همين بس که اميرمؤمنان را در ماجراى حکميت (به پندار خودش) از خلافت عزل کرد.(14)
عجيب تر اينکه او خود با على (عليه السلام) بيعت کرده بود و مى دانست عامه مسلمانان با آن حضرت بيعت کردند و اينکه هر کس بر خلاف آن حضرت قيام کند گمراه است با اين حال به علت عناد و دشمنى و دنياپرستى و هواى نفس همه اين معلومات خود را رها ساخت و حکم به خلع آن حضرت از خلافت نمود در حالى که عمرو عاص وفادارى خود را به معاويه نشان داد و رأى به تثبيت او در خلافت داد.
از قرائنى که گواهى مى دهد کار ابو موسى در مسأله حکمين توطئه بوده داستانى است که طبرى در تاريخ خود نقل مى کند. او در حوادث سنه 60 هجرى مى نويسد ابو موسى اشعرى بر معاويه وارد شد در حالى که جبه سياهى بر تن کرده بود بر معاويه سلام کرد و گفت: «السَّلامُ عَلَيْکَ يا أمينَ اللهِ» معاويه سلام او را جواب گفت وقتى که از نزد معاويه بيرون آمد معاويه گفت: اين پيرمرد نزد من آمده بود که فرماندارى يکى از ولايات را به او بسپارم ولى به خدا سوگند اين کار را نخواهم کرد (زيرا مى دانست او در ميان مردم منفور است).(15)
*****
پی نوشت:
1. سند نامه: همان گونه که در عنوان نامه آمد سعيد بن يحيى اموى که از علماى قرن سوم هجرى بوده، آن را در کتاب معروف خود به نام المغازى آورده است و در کتاب مصادر نهج البلاغه سند ديگرى براى آن ذکر نشده است.
2. «قَرْح» بر وزن «فرد» زخمى است که از خارج بر بدن وارد مى شود و «قُرْح» بر وزن «قفل» زخم چرکينى است که به صورت دمل از داخل بدن حادث مى شود; ولى ممکن است منظور حضرت در عبارت فوق هر دو معنا باشد.
3. «عَلَق» به معناى خون غليظ بسته شده است که هر گاه روى زخم ظاهر شود زير آن به عفونت مى کشد و مداواى زخم مشکل مى شود و از اين رو امروز سعى دارند که زخم را مرتباً شستشو دهند تا چنين قشرى روى آن پيدا نشود.
4. «وَأَيْتُ» از ريشه «وأى» بر وزن «رأى» به معناى وعده دادن است.
5. حجرات، آيه 9.
6. بحارالانوار، ج 10، ص 450.
7. «أَعْبَد» از ريشه «عبد» بر وزن «أبد» به معناى تنفر، بيزارى و غضب نسبت به چيزى است. اين واژه ريشه ديگرى دارد که همان عبادت به معناى بندگى و تسليم و خضوع است و در جمله بالا معناى اوّل اراده شده است.
8. «طائِرون» جمع «طائر» در اصل به معناى پرنده است و به کسى که در انجام کارى شتاب مى کند نيز اطلاق مى شود.
9. «أقاويل» جمع «أقوال» و «أقوال» نيز جمع «قول» و در اينجا به معناى سخنان دروغين است، هرچند «قول» معمولاً به هر سخنى گفته مى شود; خواه راست باشد يا دروغ.
10. کامل ابن اثير، ج 3، ص 99. شرح اين ماجرا را ذيل نامه 63 نوشته ايم.
11. اسد الغابة فى معرفة الصحابة; الاستيعاب و کامل ابن اثير (شرح حال ابوموسى اشعرى).
12. شرح نهج البلاغه ابن ابى الحديد، ج 2 ص 260.
13. بحارالانوار، ج 10، ص 358، ح 1 .
14. معجم الاحاديث، ج 10، ص 287.
15. تاريخ طبرى، ج 4، ص 245 و کامل ابن اثير، ج 4، ص 12.