مدح و ستایش از نظر احادیث
۲۰ تیر ۱۳۹۴ 0 معارفعناوین
سزاوار ستايش
امام على عليه السلام :
الحَمدُ للّه ِ الّذي لا يَبلُغُ مِدْحَتَهُ القائلونَ .
ستايش از آنِ خدايى است كه گويندگان از مدح و ستايش او ناتوانند.
امام على عليه السلام :
اللّهُمّ أنتَ أهلُ الوَصفِ الجَميلِ، و التَّعدادِ الكثيرِ ، إنْ تُؤَمَّلْ فخَيرُ مَأمولٍ ، و إنْ تُرْجَ فخَيرُ (فأكرَمُ) مَرجُوٍّ . اللّهُمّ و قد بَسَطتَ لي فيما لا أمدَحُ بهِ غَيرَكَ ، و لا اُثني بهِ على أحَدٍ سِواكَ ، و لا اُوَجِّهُهُ إلى مَعادِنِ الخَيبَةِ و مَواضِعِ الرِّيبَةِ ، و عَدَلتَ بلِساني عَن مَدائحِ الآدَمِيِّينَ ، و الثَّناءِ علَى المَربوبِينَ المَخلوقِينَ ··· اللّهُمّ و هذا مَقامُ مَن أفرَدَكَ بالتّوحيدِ الّذي هُو لَكَ ، و لَم يَرَ مُستَحِقّا لهذهِ المَحامِدِ و المَمادِحِ غَيرَكَ .
بار خدايا! تويى سزاوار نيكو ستودن و شايسته ستايش بسيار. اگر به تو آرزو بندند، از آن روست كه تو بهترين آرزو و آرمانى و اگر به تو اميد بسته شود، بدان سبب است كه تو بهترين اميدى. بار خدايا! تو به من توان [سخنورى ] دادى كه با آن غير تو را نستايم و احدى جز تو را ثنا نگويم و آن را متوجّه كانون هاى ناكامى و محروميت و جايگاه هاى شكّ و بى اعتمادى (يعنى مخلوقين كه نه به خير آنها اميدى است و نه به عطايشان اعتمادى) نسازم؛ زبانم را از ستودن آدميان و ثناگويى بر آنان، كه خود دست پرورده و مخلوقند، بازداشتى (و آن را متوجّه مدح و ثناى خودت كردى)··· خداوندا! در پيشگاه تو كسى ايستاده كه تنها تو را يگانه مى داند و بس و جز تو كسى را سزاوار اين مدح و ستايشها نمى داند.
نكوهش ستايش
سنن ابن ماجة :
أمَرَنا رسولُ اللّه ِ صلى الله عليه و آله أن نَحثُوَ في وُجوهِ المَدّاحِينَ التُّرابَ .
رسول خدا صلى الله عليه و آله به ما فرمود كه به صورت مدح گويان خاك بپاشيم.
سنن أبى داوود:
جاءَ رجُلٌ فأثنى على عُثمانَ في وَجهِهِ ، فأخَذَ المِقدادُ بنُ الأسوَدِ تُرابا فَحَثا في وَجهِهِ ، و قالَ : قالَ رسولُ اللّه ِ صلى الله عليه و آله : إذا لَقِيتُمُ المَدّاحِينَ فاحثُوا في وُجوهِهِمُ التُّرابَ .
مردى نزد عثمان آمد و از او ستايش كرد. مقداد بن اسود مشتى خاك برداشت و به صورت او پاشيد و گفت: رسول خدا صلى الله عليه و آله فرمود: هرگاه مديحه گويان را ديديد، به صورتشان خاك بپاشيد.
المحجة البيضاء:
رُوِيَ أنّ رجُلاً مَدَحَ رجُلاً عِندَ النَّبيِّ صلى الله عليه و آله ، فقالَ صلى الله عليه و آله: وَيحَكَ ! قَطَعتَ عُنُقَ صاحِبِكَ لَو سَمِعَها ما أفلَحَ . ثُمّ قالَ : إن كانَ لا بُدَّ أحدُكُم مادِحا أخاهُ فَلْيَقُلْ : اُحِبُّ فُلانا و لا اُزَكّي علَى اللّه ِ أحَدا ، حَسيبُهُ اللّه ُ إن كانَ يَرى أنّهُ كذلكَ .
روايت شده كه مردى در حضور پيامبر صلى الله عليه و آله مردى را مدح كرد. حضرت فرمود: واى بر تو! گردن رفيقت را بريدى. اگر اين مدح تو را بشنود، رستگار نمى شود. سپس فرمود: اگر يكى از شما ناگزير خواست برادرش را بستايد، بگويد: فلانى را دوست دارم. ولى از باطن و عاقبت هيچ كس خبر ندارم، حسابش با خداست، اگر برادرش را خوب و شايسته مى بيند.
سنن أبى داوود : ـ به نقل از پدرش ـ :
أنّ رجُلاً أثنى على رجُلٍ عِندَ النَّبيِّ صلى الله عليه و آله ، فقالَ لَهُ : قَطَعتَ عُنُقَ صاحِبِكَ ، ثلاثَ مَرّاتٍ . ثُمّ قالَ : إذا مَدَحَ أحَدُكُم صاحِبَهُ لا مَحالَةَ فلْيَقُلْ : إنّي أحسَبُهُ كما يُريدُ أن يَقولَ ، و لا اُزَكِّيهِ علَى اللّه ِ .
مردى در حضور پيامبر صلى الله عليه و آله مردى را ستود. پيامبر سه بار به او فرمود: گردن رفيقت را بريدى. آن گاه فرمود: هرگاه فردى از شما ناچار از ستودن دوست خود شد، بگويد: خيال مى كنم اين گونه است و نظرش را بگويد، اما از باطن و عاقبت كار او خدا آگاه است.
كنز العمّال :
إنّ رجُلاً مَدَحَ رجُلاً عِندَ النَّبيِّ صلى الله عليه و آله ، فقالَ صلى الله عليه و آله : لا تُسمِعْهُ فتُهلِكَهُ ، لَو سَمِعَكَ لَم يُفلِحْ .
مردى در حضور پيامبر صلى الله عليه و آله از مردى تعريف و ستايش كرد؛ رسول خدا فرمود: اين حرف ها را به گوشش نرسان كه او را هلاك مى كنى. اگر [اين تعريف و ستايشها را] از تو بشنود رستگار نمى شود.
الدرّ المنثور ـ به نقل از اُمّ العلاء ـ :
لَمّا ماتَ عُثمانُ بنُ مَظعونٍ رضى الله عنه قلتُ : رحمةُ اللّه ِ علَيكَ أبا السّائبِ ، شَهادَتي علَيكَ لَقَد أكرَمَكَ اللّه ُ . قالَ رسولُ اللّه ِ صلى الله عليه و آله : و ما يُدريكِ أنّ اللّه َ أكرَمَهُ ؟! أمّا هُو فَقَد جاءَهُ اليَقينُ مِن رَبِّهِ، و إنّي لَأرجو لَهُ الخَيرَ . و اللّه ِ، ما أدري و أنا رسولُ اللّه ِ ما يُفعَلُ بِي و لا بِكُم . قالت اُمُّ العَلاءِ : فوَ اللّه ِ، ما اُزَكّي بَعدَهُ أحَدا .
وقتى عثمان بن مظعون رضى الله عنه مُرد، من گفتم: رحمت خدا بر تو اى ابو السائب! گواهى مى دهم كه خداوند تو را گرامى داشته است. رسول خدا صلى الله عليه و آله فرمود: از كجا مى دانى كه خدا او را گرامى داشته است؟ يقينِ پروردگارش به او رسيد (مرگ به سراغش آمد) و من برايش اميد خير و خوبى دارم. به خدا قسم من كه رسول خدا هستم نمى دانم خداوند با من و با شما چه خواهد كرد! امّ العلاء گفت: به خدا قسم بعد از او هيچ كس را به پاكى نخواهم ستود.
امام على عليه السلام :
قَلَّما يُنصِفُ اللِّسانُ في نَشرِ قَبيحٍ أو إحسانٍ .
كمتر پيش مى آيد كه زبان در بيان زشتى يا نيكى اى انصاف داشته باشد.
امام على عليه السلام :
إنّ مادِحَكَ لَخادِعٌ لِعَقلِكَ غاشٌّ لَكَ في نَفسِكَ بِكاذِبِ الإطراءِ و زُورِ الثَّناءِ ، فإن حَرَمتَهُ نَوالَكَ أو مَنَعتَهُ إفضالَكَ و سَمَكَ بكُلِّ فَضيحَةٍ و نَسَبكَ إلى كُلِّ قَبيحَةٍ .
كسى كه از تو ستايش مى كند، با تعريف دروغين و ستايش بى اساس، خرد تو را مى فريبد و با تو دغلى و خيانت مى ورزد. چه، اگر بخشش خود را از او دريغ كنى يا احسانت را از وى باز دارى، آن گاه داغ هر ننگى را بر تو بزند و هر زشتى و عيبى را به تو نسبت دهد.
امام حسن عليه السلام ـ در پاسخ مردى كه از آن حضرت خواهش كرد پندش دهد ـ فرمود :
إيّاكَ أن تَمدَحَني فأنا أعلَمُ بنَفسي مِنكَ ، أو تُكذِبَني فإنّهُ لا رأيَ لمَكذوبٍ ، أو تَغتابَ عِندي أحَدا . فقالَ لَهُ الرّجُلُ : اِئذَنْ لي في الانصِرافِ ، فقالَ عليه السلام : نَعَم إذا شِئتَ .
مبادا مرا بستايى؛ زيرا من خودم را بهتر از تو مى شناسم، يا مرا دروغگو شمارى؛ زيرا كسى كه دروغگو شمرده شود رأى و نظرى ندارد (كسى به حرف و نظرش اعتماد نمى كند)، يا از كسى نزد من غيبت كنى. مرد عرض كرد: اجازه دهيد بروم. حضرت فرمود: آرى، هرگاه خواستى برو.
فرجام مدح و ستايش
پيامبر خدا صلى الله عليه و آله :
إيّاكُم و المَدحَ ؛ فإنّهُ الذَّبحُ .
از مدح و ستايش بپرهيزيد، كه آن سر بريدن است.
پيامبر خدا صلى الله عليه و آله :
إيّاكُم و التَّمادُحَ ؛ فإنّهُ الذَّبحُ .
از مدح گويى يكديگر بپرهيزيد؛ زيرا كه اين كار سر بريدن است.
پيامبر خدا صلى الله عليه و آله :
لَو مَشى رجُلٌ إلى رجُلٍ بسِكِّينٍ مُرهَفٍ كانَ خَيرا لَهُ مِن أن يُثني علَيهِ في وَجهِهِ .
اگر مردى با كاردى تيز و بُرّان به مردى حمله كند، براى او بهتر است تا اين كه رو به رويش او را بستايد.
پيامبر خدا صلى الله عليه و آله :
إذا مَدَحتَ أخاكَ في وَجهِهِ فكأنّما أمرَرتَ على حَلقِهِ المُوسى .
هرگاه رو به روى برادرت او را بستايى، انگار كه تيغ بر گلويش كشيده باشى.
امام على عليه السلام :
مَن مَدَحَكَ فَقَد ذَبَحَكَ .
كسى كه تو را بستايد سرت را بريده است.
نكوهش مغرور شدن از مدح ديگران
امام على عليه السلام :
أيُّها النّاسُ ، اعلَموا أنّهُ ليسَ بعاقِلٍ مَنِ انزَعَجَ مِن قَولِ الزُّورِ فيهِ ، و لا بحَكيمٍ مَن رَضِيَ بثَناءِ الجاهِلِ علَيهِ .
اى مردم! بدانيد كه هر كس از سخن دروغ و ناحقّ درباره خود رنجيده شود، خردمند نيست و هر كس از مدح و ثناى نادان درباره خود خوشحال شود، حكيم نمى باشد.
امام على عليه السلام :
أجهَلُ النّاسِ المُغتَرُّ بقَولِ مادِحٍ مُتَمَلِّقٍ؛ يُحَسِّنُ لَهُ القَبيحَ ، و يُبَغِّضُ إلَيهِ النَّصيحَ .
نادان ترين مردم كسى است كه فريب سخن ستايشگر چاپلوسى را بخورد كه زشت را در نظرش زيبا جلوه مى دهد و خيرخواه را منفورِ او مى سازد.
امام على عليه السلام :
كَم مِن مَغرورٍ بحُسنِ القَولِ فيهِ ! كَم مِن مَفتونٍ بالثَّناءِ علَيهِ ! .
بسا كسى كه از ستايش مردم درباره خود فريب خورد. بسا كسى كه از مدح و ثناى ديگران درباره خود فريفته شود (به فتنه درافتد).
امام صادق عليه السلام :
لا تَغتَرَّ بقَولِ الجاهِلِ و لا بمَدحِهِ فَتَكَبَّرَ و تَجَبَّرَ و تُعجَبَ بعَمَلِكَ ؛ فإنّ أفضَلَ العَمَلِ العِبادَةُ و التَّواضُعُ .
فريب سخن و مدح نادان را مخور كه در نتيجه دچار تكبّر و گردن فرازى مى شوى و به عملت مغرور مى گردى؛ زيرا بهترين عمل، عبادت و فروتنى است.
كوتاه گويى در ستايش
پيامبر خدا صلى الله عليه و آله :
حبُّ الإطراءِ و الثّناءِ يُعمي و يُصِمُّ عَنِ الدِّينِ ، و يَدَعُ الدِّيارَ بَلاقِعَ .
دوست داشتن مدح و ثناى مبالغه آميز [ممدوح را] از دين كور و كر مى سازد و خانه ها را [از اهلش ]خالى مى كند.
امام على عليه السلام :
إذا مَدَحتَ فاختَصِرْ ، إذا ذَمَمتَ فاقتَصِرْ .
هرگاه ستودى مختصر كن. هرگاه نكوهيدى كوتاه كن.
امام على عليه السلام :
أكبَرُ الحُمقِ الإغراقُ في المَدحِ و الذَّمِّ .
بزرگترين حماقت، اغراق در ستايش و نكوهش است.
امام على عليه السلام :
كَثرَةُ الثَّناءِ مَلَقٌ يُحدِثُ الزَّهوَ و يُدني مِنَ الغِرَّةِ .
ثناگويى زياد، چاپلوسى اى است كه خودپسندى مى آورد و به غرور و كبر نزديك مى گرداند.
امام على عليه السلام :
اِحتَرِسُوا مِن سَورَةِ الإطراءِ . و المَدحِ؛ فإنّ لَهُما رِيحا خَبيثَةً في القَلبِ .
خود را از تندى مدح و ستايش نگه داريد؛ زيرا كه مدح و ستايش در دل باد گندى [از كبر و غرور ]ايجاد مى كنند.
امام على عليه السلام :
الإطراءُ يُحدِثُ الزَّهوَ و يُدني مِن الغِرَّةِ .
ستايش مبالغه آميز [در ممدوح ]خودپسندى پديد مى آورد و به فريب (غفلت) مى كشاند.
امام على عليه السلام :
حُبُّ الإطراءِ و المَدحِ مِن أوثَقِ فُرَصِ الشَّيطانِ .
دوست داشتن مدح و ستايشِ اغراق آميز، از محكم ترين فرصت ها (دام ها)ى شيطان است.
در پاسخ مديحه گوى
پيامبر خدا صلى الله عليه و آله ـ به اسود بن سريع كه در ثناى خدا و مدح پيامبر صلى الله عليه و آله شعرى سروده بود ـ فرمود :
أمّا ما أثنَيتَ فيهِ علَى اللّه ِ فهاتِهِ ، و أمّا ما مَدَحتَني فيهِ فَدَعْهُ .
ابياتى را كه در ثناى خدا گفته اى بخوان و آنچه را در مدح من گفته اى وا گذار.
پيامبر خدا صلى الله عليه و آله :
إذا اُثنيَ علَيكَ في وَجهِكَ فَقُل : اللّهُمّ اجعَلْني خَيرا ممّا يَظُنّونَ ، و اغفِرْ لي ما لا يَعلَمونَ ، و لا تُؤاخِذْني بما يَقولونَ
هرگاه در حضورت از تو ستايش شد، بگو: بار خدايا! مرا بهتر از آنچه مى پندارند قرار ده و آنچه را كه [از من] نمى دانند بر من ببخشاى و بدانچه اينان مى گويند،مؤاخذه ام مفرما.
امام على عليه السلام ـ در پاسخ يكى از اصحاب خود كه طى سخنان مفصّلِ ستايش آميزى به حضرت پاسخ مثبت داد و حرف شنوى و اطاعت خود از ايشان را اعلام كرد ـ فرمود :
إنّ مِن حَقِّ مَن عَظُمَ جَلالُ اللّه ِ سبحانَهُ في نَفسِهِ و جَلَّ مَوضِعُهُ مِن قَلبِهِ أن يَصغُرَ عِندَهُ ـ لعِظَمِ ذلكَ ـ كُلُّ ما سِواهُ ···و إنّ مِن أسخَفِ حالاتِ الوُلاةِ عِندَ صالحِ النّاسِ أن يُظَنَّ بِهِم حُبُّ الفَخرِ ، و يُوضَعَ أمرُهُم علَى الكِبرِ ، و قَد كَرِهتُ أن يكونَ جالَ في ظنِّكُم أنّي اُحِبُّ الإطراءَ و استِماعَ الثَّناءِ ، و لَستُ ـ بحَمدِ اللّه ِ ـ كذلكَ . و لَو كُنتُ اُحِبُّ أن يقالَ ذلكَ لَتَرَكتُهُ انحِطاطا للّه ِ سبحانَهُ عن تَناوُلِ ما هُو أحَقُّ بهِ مِن العَظَمَةِ و الكِبرياءِ ، و رُبَّما استَحلى النّاسُ الثَّناءَ بَعدَ البَلاءِ ، فلا تُثنوا علَيَّ بجَميلِ ثَناءٍ لإخراجي نَفسي إلَى اللّه ِ سبحانَهُ و إلَيكُم مِن التَّقيَّةِ (البَقيَّةِ) في حُقوقٍ لَم أفرُغْ مِن أدائها و فَرائضَ لا بُدَّ مِن إمضائها، فلا تُكَلِّموني بما تُكَلَّمُ بهِ الجَبابِرَةُ ، و لا تَتَحَفَّظوا مِنّي بما يُتَحَفَّظُ بهِ عِندَ أهلِ البادِرَةِ ، و لا تُخالِطوني بالمُصانَعَةِ .
كسى كه جلال و شكوه خداوند سبحان در جانش بزرگ باشد و مقام او در دلش با عظمت، موظّف است كه ـ به خاطر عظمت خدا ـ هر چيزى جز او در نظرش كوچك آيد··· از پست ترين حالات زمام داران در نزد مردمِ درستكار و شايسته اين است كه گمان شود شيفته خود ستايى هستند و كردارشان به كبر تعبير شود. خوش ندارم حتى در ذهن شما بگذرد كه من ستايش اغراق آميز و شنيدن مدح و ثنا را دوست دارم. من ـ بحمد اللّه ـ چنين نيستم. و اگر هم [به فرض] دوست مى داشتم كه مرا مدح و ثنا گويند، اين ميل را به خاطر خضوع در برابر خداوند پاك كه به عظمت و كبريايى زيبنده تر است، رها مى كردم. ممكن است مردم مدح و ستايش را پس از تحمل رنج و مشقّت [در كارى ]شيرين بيابند. اما شما مرا مدح و ثنا نگوييد؛ زيرا [اين كه مى بينيد خود را به رنج و سختى مى افكنم براى اين است كه ]مى خواهم خود را از مسؤوليت حقوقى كه از جانب خدا و شما بر گردنم هست خارج سازم؛ حقوقى كه هنوز از انجام آنها فراغت نيافته ام و واجبات و وظايفى كه بايد به جا آورم. پس آن گونه كه با زمام داران گردن كش سخن مى گويند، با من سخن مگوييد و محافظه كارى هايى كه در حضور فرمانروايان عصبانى مى شود در حضور من به جا نياوريد و با ظاهرسازى و تملّق با من رفتار ننماييد.
امام على عليه السلام ـ هنگامى كه عده اى در حضور امام او را ستودند ـ گفت :
اللّهُمّ إنّكَ أعلَمُ بي مِن نَفسي ، و أنا أعلَمُ بنَفسي مِنهُم . اللّهُمّ اجعَلْنا خَيرا مِمّا يَظُنّونَ ، و اغفِرْ لَنا ما لا يَعلَمونَ .
خدايا! تو مرا بهتر از خودم مى شناسى و من خود را بهتر از آنان مى شناسم. خدايا! ما را بهتر از آن چيزى قرار ده كه آنان گمان مى كنند و آنچه را هم كه درباره ما نمى دانند بر ما ببخشاى.
امام على عليه السلام ـ در وصف پرهيزگاران ـ فرمود :
إذا زُكِّيَ أحَدٌ مِنهُم خافَ مِمّا يُقالُ لَهُ ، فيقولُ : أنا أعلَمُ بنَفسي مِن غَيري ، و رَبّي أعلَمُ بي مِنّي بنَفسي ! اللّهُمّ لا تُؤاخِذْني بما يَقولونَ ، و اجعَلْني أفضَلَ مِمّا يَظُنّونَ ، و اغفِرْ لي ما لا يَعلمونَ .
هرگاه فردى از آنان به پاكى ستوده شود، از آنچه درباره اش مى گويند هراسان مى شود و مى گويد: من خود را بهتر از هر كس مى شناسم و پروردگارم مرا بهتر از خودم مى شناسد! بار خدايا! آنچه مى گويند بر من مگير و مرا برتر از آنچه مى پندارند قرار ده و آنچه را [از گناهان من] نمى دانند، بر من ببخشاى و بيامرز.
امام زين العابدين عليه السلام :
المؤمنُ يَصمُتُ لِيَسلَمَ ، و يَنطِقُ لِيَغنَمَ··· إن زُكِّيَ خافَ مِمّا يَقولونَ ، و يَستَغفِرُ اللّه َ لِما لا يَعلمونَ ، لا يَغِرُّهُ قَولُ مَن جَهِلَهُ ، و يَخافُ إحصاءَ ما عَمِلَهُ .
مؤمن خاموش مى ماند، تا سالم ماند و سخن مى گويد، تا سود برد··· اگر به پاكى ستوده شود، از آنچه مى گويند هراسان مى شود و از آنچه كه نمى دانند، از خداوند آمرزش مى طلبد. سخن كسى كه او را نمى شناسد [و مى ستايدش ]فريبش نمى دهد و از برشمردن اعمالش [در آخرت] مى ترسد.
امام هادى عليه السلام ـ به فردى كه در مدح و ستايش آن حضرت افراط بسيار كرد ـ فرمود :
أقبِلْ علَيّ ، ما شأنُكَ ؟ فإنَّ كَثرَةَ الثَّناءِ تَهجِمُ علَى الظُّنَّةِ ، و إذا حَلَلتَ مِن أخيكَ في مَحَلِّ الثِّقَةِ فاعدِلْ عنِ الملقى (المَلَقِ) إلى حُسنِ النِّيَّةِ .
مواظب باش!زيرا زيادى مدح و ستايش، باعث بدگمانى مى شود و چون مورد اعتماد برادرت قرار گرفتى، از تملّق دست بردار و حسن نيّت داشته باش.
ستودن كسى به آنچه در او نيست
پيامبر خدا صلى الله عليه و آله :
يا بنَ مَسعودٍ ، إذا مَدَحَكَ النّاسُ فقالوا : إنّك تَصومُ النَّهارَ و تَقومُ اللّيلَ و أنتَ على غَيرِ ذلكَ فلا تَفرَحْ بذلكَ؛ فإنَّ اللّه َ تعالى يقولُ : «لا تَحْسَبَنَّ الّذينَ يَفرَحُونَ بِما أتَوا و يُحِبُّونَ أنْ يُحمَدوا بما لَم يَفْعَلوا فَلا تَحْسَبَنَّهُمْ بِمَفازَةٍ مِنَ العَذابِ و لَهُمْ عَذابٌ ألِيمٌ» .
اى پسر مسعود! هرگاه مردم تو را ستودند و گفتند: روزها روزه مى گيرى و شب ها عبادت مى كنى، و تو چنان نبودى، شادمان مشو؛ زيرا خداوند متعال مى فرمايد: «البته گمان مبر كسانى كه بدانچه كرده اند شادمانى مى كنند و دوست دارند به آنچه نكرده اند ستايش شوند، قطعا گمان مبر كه براى آنان نجاتى از عذاب است. آنان را عذابى دردناك است».
امام على عليه السلام :
إيّاكَ أن تُثنيَ على أحدٍ بما لَيسَ فيهِ ؛ فإنّ فِعلَهُ يَصدُقُ عن وَصفِهِ و يُكذِّبُكَ .
مبادا كسى را به صفتى كه در او نيست، بستايى؛ زيرا كردارِ او، صفتِ او را چنان كه هست نشان مى دهد و دروغ تو را آشكار مى سازد.
امام على عليه السلام :
مادِحُ الرَّجُلِ بما لَيسَ فيهِ مُستَهزِئٌ بهِ .
كسى كه ديگرى را به آنچه ندارد بستايد [در واقع] او را مسخره مى كند.
امام على عليه السلام :
مادِحُكَ بما لَيسَ فيكَ مُستَهزِئٌ بكَ، فإن لَم تُسعِفْهُ بِنَوالِكَ بالَغَ في ذَمِّكَ و هِجائكَ
كسى كه تو را به آنچه ندارى بستايد، تو را مسخره مى كند؛ چه آن كه همين شخص اگر به او احسان نكنى در نكوهش و هجو تو مى كوشد.
امام على عليه السلام :
مَن اُثنِيَ علَيهِ بِما لَيسَ فيهِ سُخِرَ بهِ .
کسى كه بى جهت ستوده شود [در واقع ]ريشخند شده است.
امام على عليه السلام :
مَن مَدَحَكَ بما لَيسَ فيكَ فَهُو ذَمٌّ لَكَ إن عَقَلتَ .
كسى كه تو را به آنچه ندارى بستايد، اگر عاقل باشى، اين كار [در واقع ]نكوهش توست.
امام على عليه السلام :
مَن مَدحَكَ بما لَيسَ فيكَ فَهُو خَليقٌ أن يَذُمَّكَ بما لَيسَ فيكَ .
كسى كه تو را به آنچه ندارى مى ستايد، به آنچه هم در تو نيست نكوهشت مى كند.
امام على عليه السلام :
اِحذَرْ مَن يُطرِيكَ بما لَيسَ فيكَ فيُوشَكَ أن تَنهَتِكَ بما لَيسَ فيكَ .
از كسى كه تو را بى جهت مدح و ستايش مى كند، پرهيز كن؛ زيرا زود باشد كه بى جهت نيز [توسط او ]بى حرمت و آبرو شوى.
امام على عليه السلام :
عَجِبتُ لِمَن يُقالُ إنّ فيهِ الشَّرَّ الّذي يُعلَمُ أنّهُ فيهِ كيفَ يَسخَطُ ! عَجِبتُ لِمَن يُوصَفُ بالخَيرِ الّذي يَعلَمُ أنّهُ لَيسَ فيهِ كيفَ يَرضى ! .
در شگفتم از كسى كه از بدى او چيزى گفته مى شود كه مى داند در وجود او هست و با اين حال ناراحت مى شود ! در شگفتم از كسى كه به خوبى اى ستوده مى شود كه مى داند در او نيست و با اين حال خوشحال مى شود!
امام على عليه السلام :
طَلَبُ الثّناءِ بغَيرِ استِحقاقٍ خُرقٌ .
انتظار ستايش داشتن، بى آن كه استحقاقش را داشته باشى، حماقت است.
امام على عليه السلام ـ در بخشى از نامه خود به مالك اشتر ـ نوشت :
اِلصَقْ بأهلِ الوَرَعِ و الصِّدقِ ، ثُمّ رُضهُمْ على ألاّ يُطروكَ ، و لا يُبَجِّوكَ بباطِلٍ لَم تَفعَلْهُ ؛ فإنَّ كَثرَةَ الإطراءِ تُحدِثُ الزَّهوَ ، و تُدني مِن العِزَّةِ (الغِرَّةِ) .
به اهل پارسايى و راستى بپيوند و آنها را چنان تربيت كن كه در ستايش تو اغراق نكنند و با ستودن كارى كه نكرده اى دلشادت نسازند؛ زيرا كه ستايش زياد، خودپسندى آرَد و به سركشى و تكبّر كشانَد.
امام عسكرى عليه السلام :
مَن مَدَحَ غَيرَ المُستَحِقِّ فَقَد قامَ مَقامَ المُتَّهَمِ .
هر كس فردى را كه استحقاق ستايش ندارد بستايد، خود را در مقام اتهام و بدگمانى قرار داده است.
نكوهشِ شاد شدن از ستايش
امام باقر عليه السلام ـ به جابر بن يزيد جعفى ـ فرمود :
إن مُدِحتَ فلا تَفرَحْ ، و إن ذُمِمتَ فلا تَجزَعْ و فَكِّرْ فيما قيلَ فيكَ ، فإن عَرَفتَ مِن نَفسِكَ ما قيلَ فيكَ فَسُقوطُكَ مِن عَينِ اللّه ِ جَلَّ و عَزَّ عِندَ غَضَبِكَ مِنَ الحَقِّ أعظَمُ علَيكَ مُصيبَةً مِمّا خِفتَ مِن سُقوطِكَ مِن أعيُنِ النّاسِ ، و إن كُنتَ على خِلافِ ما قيلَ فيكَ فثَوابٌ اكتَسبتَهُ مِن غَيرِ أن يَتعَبَ بَدَنُكَ و اعلَمْ بأنّكَ لا تكونُ لنا وَلِيّا حتّى لَوِ اجتَمعَ علَيكَ أهلُ مِصرِكَ و قالوا : إنّكَ رجُلُ سَوءٍ لَم يَحزُنْكَ ذلكَ ، و لَو قالوا : إنّكَ رجُلٌ صالِحٌ لَم يَسُرَّكَ ذلكَ ، و لكنِ اعرِضْ نَفسَكَ على كِتابِ اللّه ِ ؛ فإن كنتَ سالِكا سَبيلَهُ ، زاهِدا في تَزهِيدِهِ ، راغِبا في تَرغيبِهِ، خائفا مِن تَخويفِهِ ، فاثبُتْ و أبشِرْ ، فإنّهُ لا يَضُرُّكَ ما قيلَ فيكَ ، و إن كنتَ مُبائنا للقُرآنِ فما ذا الّذي يَغُرُّكَ مِن نَفسِكَ ؟ ! .
اگر ستايش شدى، شاد مشو و اگر نكوهش شدى، بيتابى مكن و پيرامون آنچه درباره تو گفته شده است بينديش. اگر ديدى كه آنچه گفته اند در تو هست، مصيبت افتادن از چشم خداوند عزّ و جلّ، به سبب خشمناك شدنت از حقيقت، بزرگتر از مصيبت افتادنت از چشم مردم است كه از آن مى ترسى و اگر خلاف آن چيزى باشى كه گفته اند، اين خود ثوابى است كه بى رنج به دست آورده اى
و بدان كه تو دوست [و پيرو ]ما نيستى مگر آن گاه كه اگر همه همشهريانت بر ضد تو همداستان شوند و بگويند: تو مرد بدى هستى، اين سخن تو را اندوهگين نسازد و اگر بگويند: تو مرد خوبى هستى، اين سخن شادمانت نگرداند. بلكه خودت را با قرآن بسنج، اگر پوينده راه آن بودى و به آنچه به بى اعتنايى بدان فراخوانده است بى اعتنا و به آنچه بدان ترغيب كرده است راغب بودى، پس پايدارى كن و خوش باش؛ زيرا كه آنچه درباره تو گفته شده به تو زيانى نرساند و اما اگر از قرآن جدا بودى، چرا بايد فريب نفست را بخورى.
مصباح الشريعة ـ در آنچه به امام صادق عليه السلام نسبت داده است ـ :
لا يَصيرُ العَبدُ عَبدا خالِصا للّه ِتعالى حتّى يَصيرَ المَدحُ و الذَّمُّ عِندَهُ سَواءً ؛ لأنَّ المَمدوحَ عِندَ اللّه ِ لا يَصيرُ مَذموما بِذَمِّهِم ، و كذلكَ المَذمومُ . و لا تَفرَحْ بمَدحِ أحَدٍ؛ فإنّهُ لا يَزيدُ في مَنزِلَتِكَ عِندَ اللّه ِ ، و لا يُغنيكَ عَنِ المَحكومِ لكَ و المَقدورِ علَيكَ ، و لا تَحزَنْ أيضا بذَمِّ أحدٍ؛ فإنّهُ لا يَنقُصُ عَنكَ ذَرّةً .
بنده براى خداى متعال بنده اى خالص نشود، مگر آن گاه كه ستايش و نكوهش [مردم ]برايش يكسان باشد؛ زيرا كسى كه نزد خداوند ممدوح باشد، با نكوهش مردم نكوهيده نمى شود و همچنين است كسى كه نزد خدا نكوهيده باشد [با مدح كسى ستوده نمى شود]. و از مدح و ستايش احدى نيز شادمان مشو؛ زيرا كه ستايش آنان بر منزلت تو نزد خدا نمى افزايد و از آنچه براى تو حكم و مقدّر شده بى نيازت نمى گرداند. از نكوهش هيچ كس نيز دلگير مشو؛ زيرا كه آن، از [ارزش ]تو ذرّه اى نمى كاهد.
پرهيز از ستودن بدكار
پيامبر خدا صلى الله عليه و آله :
إنّ اللّه َ يَغضَبُ إذا مُدِحَ الفاسِقُ .
هرگاه بدكار ستوده شود، خداوند به خشم مى آيد.
پيامبر خدا صلى الله عليه و آله :
إذا مُدِحَ الفاجِرُ اهتَزَّ العَرشُ و غَضِبَ الرَّبُّ .
هرگاه بدكار ستوده شود، عرش بلرزد و پروردگار به خشم آيد.
پيامبر خدا صلى الله عليه و آله :
مَن مَدَحَ سُلطانا جائرا و تَخَفَّفَ و تَضَعضَعَ لَهُ طَمَعا فيهِ كانَ قَرينَهُ إلَى النّارِ .
هر كس حكمران ستمگرى را مدح گويد و از سر چشمداشت به او خود را در برابرش خفيف و خوار گرداند، همسفر او به سوى آتش باشد.
امام على عليه السلام :
أعظَمُ اللُّؤمِ حَمدُ المَذمومِ .
بزرگترين پستى، ستودن [شخص يا چيز ]نكوهيده است.
امام على عليه السلام :
مِن أقبَحِ المَذامِّ مَدحُ اللِّئامِ .
از زشت ترين عيب ها ستودن فرومايگان است.
امام على عليه السلام :
أكبَرُ الأوزارِ تَزكيةُ الأشرارِ .
بزرگترين گناهان، پاك شمردن بَدان است.
امام على عليه السلام :
شَرُّ الثَّناءِ ما جَرى على ألسِنَةِ الأشرارِ ، خيرُ الثَّناءِ ما جَرى على ألسِنَةِ الأبرارِ .
بدترين ستايش، ستايشى است كه بر زبان اشرار جارى شود. بهترين ستايش، ستايشى است كه بر زبان نيكان جارى شود.
امام باقر عليه السلام :
كَم مِن رجُلٍ قَد لَقِيَ رجُلاً فقالَ لَهُ: كَبَّ اللّه ُ عَدُوَّكَ، و ما لَهُ مِن عَدُوٍّ إلاّ اللّه ُ! .
اى بسا كه مردى با كسى رو به رو مى شود و به او مى گويد: خداوند دشمنت را سرنگون كند، حال آن كه او را دشمنى جز خداوند نيست.
نهى از خود ستايى
پيامبر خدا صلى الله عليه و آله :
مَن قالَ : إنّي خَيرُ النّاسِ فهُو مِن شَرِّ النّاسِ ، و مَن قالَ : إنّي في الجَنّةِ فهُو في النّارِ
هر كه بگويد: من از همه مردم بهترم، او بدترين مردم است و هر كه بگويد: من بهشتى هستم، او دوزخى است.
امام على عليه السلام :
أقبَحُ الصِّدقِ ثَناءُ الرّجُلِ على نَفسِهِ
زشت ترين راستگويى، خود ستايى آدمى است.
امام على عليه السلام :
مَن مَدَحَ نَفسَهُ ذَبَحَها
كسى كه نفْسِ خود را بستايد آن را سر بريده است.
امام على عليه السلام ـ در يكى از نامه هاى خود به معاويه ـ نوشت :
و لَو لا ما نَهى اللّه ُ عَنهُ مِن تَزكِيَةِ المَرءِ نَفسَهُ ، لَذَكَرَ ذاكِرٌ فَضائلَ جَمّةً تَعرِفُها قُلوبُ المؤمنينَ ، و لا تَمُجُّها آذانُ السّامِعينَ
اگر نبود كه خداوند انسان را از خود ستايى نهى فرموده، هر آينه اين گوينده ، فضايل و بزرگوارى هاى بى شمارى را بر مى شمرد كه دل هاى مؤمنان با آنها آشناست و بر گوش هاى شنوندگان گران نمى آيند.
امام صادق عليه السلام ـ در پاسخ به سؤال از آيه «پس خود را پاك مشماريد···» ـ فرمود :
قولُ الإنسانِ : صَلّيتُ البارِحَةَ و صُمتُ أمسِ و نَحو هذا . إنّ قَوما كانوا يُصبِحونَ فيَقولونَ : صَلَّينا البارِحَةَ و صُمنا أمسِ ، فقالَ عليٌّ عليه السلام : لكنّي أنامُ اللّيلَ و النّهارَ ، و لَو أجِدُ بَينَهُما شَيئا لَنُمتُهُ
مانند اين كه انسان بگويد: ديشب نماز خواندم، ديروز روزه گرفتم و امثال اين سخنان. عده اى بودند كه چون صبح مى شد، مى گفتند: ما ديشب نماز خوانديم و ديروز روزه گرفتيم. پس، على عليه السلام فرمود: اما من شب و روز مى خوابم و اگر بين شب و روز نيز فرصتى بيابم در آن هم مى خوابم.
جاهايى كه خود ستايى رواست
امام صادق عليه السلام ـ در پاسخ به سفيان كه پرسيد: آيا رواست كسى خود را بستايد؟ ـ فرمود :
نَعَم، إذا اضطُرَّ إلَيهِ ، أ مَا سَمِعتَ قَولَ يُوسُفَ : «اِجْعَلْني على خَزائِنِ الأرضِ إنّي حَفيظٌ عَليمٌ» .حديث و قَولَ العَبدِ الصّالحِ : «أنا لَكُم ناصِحٌ أمينٌ» .
اگر ناچار شود آرى. آيا نشنيده اى اين سخن يوسف را: «مرا بر خزاين زمين بگمار كه من نگه دار و دانايم» و اين سخن بنده صالح را: «من خيرخواه و امين شما هستم»؟
امام صادق عليه السلام :
أتى يَهوديٌّ النَّبِيَّ صلى الله عليه و آله، فقامَ بَينَ يَدَيهِ و هُو يُحِدُّ النّظَرَ إلَيهِ فقال : يا يَهوديُّ، ما حاجَتُكَ ؟ قالَ: أنتَ أفضَلُ أم موسَى بنُ عِمرانَ النَّبِيُّ الّذي كَلّمَهُ اللّه ُ ، و أنزَلَ علَيهِ التَّوراةَ و العَصا ، و فَلَقَ لَهُ البَحرَ ، و أظَلَّهُ بالغَمامِ؟ فقالَ لَهُ النّبيُّ صلى الله عليه و آله : إنّهُ يُكرَهُ للعَبدِ أن يُزَكّي نَفسَهُ ، و لكنّي أقولُ : إنّ آدَمَ عليه السلام لَمّا أصابَ الخَطيئةَ كانت تَوبَتُهُ أن قالَ : اللّهُمّ إنّي أسألُكَ بحَقِّ محمّدٍ و آلِ محمّدٍ لَما غَفَرتَ لي ، فغَفَرَها اللّه ُ لَهُ .
مردى يهودى نزد پيامبر خدا صلى الله عليه و آله آمد و در برابر ايشان ايستاد و به آن حضرت خيره شد. پيامبر فرمود : اى يهودى! چه مى خواهى؟ عرض كرد: تو برترى يا موسى بن عمرانِ پيغمبر كه خدا با او سخن گفت و تورات و عصا به او داد و دريا را برايش شكافت و با ابر بر سرش سايه انداخت؟ پيامبر صلى الله عليه و آله فرمود: براى بنده، خوب نيست كه خود را بستايد. اما [همين قدر ]مى گويم: وقتى آدم عليه السلام گناه كرد توبه اش اين بود كه گفت: خدايا! به حق محمّد و آل محمّد از تو مى خواهم كه مرا بيامرزى؛ و خداوند او را آمرزيد.
میزان الحکمه،جلد دهم.
کانال قرآن و حدیث را درشبکه های اجتماعی دنبال کنید.
