حکمت های حضور در سرزمین منی: تفاوت نفس اماره و شیطان

بعضی از روشن­فکران، به اشتباه فکر می­ کنند که شیطان به معنای نفس امّاره است! در حالی که نفس امّاره، نیرویی «درونی و باطنی» است و مربوط به روح انسان می‌باشد، ولی شیطان، یک دشمن «خارجی» است. 

شاهدِ این‌که شیطان و نفس ا­مّاره دو چیز متفاوت هستند، آیات کریمه ­ی قرآن شریف می‌باشد. در قیامت وقتی دادگاه عدل الهی با قضاوت خداوند تشکیل می­ شود، آن‌جا افراد از هم شکایت می­ کنند؛ چون بهترین دادگستری تشکیل شده و حسابِ مو از ماست کشیدن و ذرّه و مثقال است. البته ا­مکان تشکیل چنین دادگاهی در دنیا نیست، ا­مّا در قیامت هست. قاضی آن نیز خداوندِ عادل است و پرونده ی آن، همان کتابی است که به دست ما می‌دهند:

 

 

 

وای به حال آن‌ها که چه گرفتاری در محشر دارند! در مورد پرونده­ای که در قیامت به‌دست انسان می‌دهند، قرآن کریم می ­فرماید: وقتی آن‌ نامه‌ی عمل را به‌دست شخص می ­دهند و خودِ انسان پرونده را تحویل می‌گیرد، می­ گوید: 

هرکاری که انسان در دنیا انجام داده باشد، صغیره و کبیره­ی آن در این نامه ­ی عمل یادداشت شده است. اعمال غرض­ورزی و اشتباه نیز نشده است؛ زیرا دو فرشته مأ­مور بوده ­اند و تمام اعمال را نوشته ­اند: 

 

البته شهود دیگری نیز در قیامت وجود و حضور دارند: «زمین»، «ملائکه»، «ا­مام»، «خدا»، «اعضاء و جوارح» و ... از جمله شاهدان قیامت هستند. حتّی «پوست» بدن انسان، برای او شهادت می­ دهد:

 

 

وقتی پوست بدن، علیه انسان شهادت می ­دهد، شخص به او اعتراض می ­کند که: چرا علیه من شهادت می­ دهی؟! می­گوید: ﴿أَنْطَقَنَا اللَّهُ ﴾ ؛ آن خدایی که هر صاحب نطقی را به زبان می‌آورد، این پوست را نیز به زبان در­آورده است. 

«قاضیِ» دادگاهِ قیامت، خداوند، «پرونده» هم نامه­ی عمل انسان، «شهود»  نیز بسیار است؛ انسان  در  یک دادگستری  قرار می­ گیرد که هیچ راه فراری نیست و وکیل هم آن‌جا  وجود ندارد که از او دفاع کند: ﴿لَا بَيْعٌ فِيهِ وَلَا خِلَالٌ﴾(۶)؛ نه دوستی، نه حامی و  نه فامیلی در آن­جا پیدا نمی­ شود: ﴿يَوْمَ يَفِرُّ الْمَرْءُ مِنْ أَخِيهِ، وَأُمِّهِ وَأَبِيهِ﴾.(۷)به تعبیر قرآن کریم، در قیامت وقتی انسان­ها وارد محشر می­ شوند، می­ بینند که در آن روز، هرکسی به فکر خویش است و او، تک و تنها در مقابل میزان «عدل الهی» قرار دارد. خداوند قرار است که عادلانه برای ما حکم کند؛ وقتی شیطان و کسی که فریب شیطان را خورده است، می ­آورند، طبق این قاعده که مجرم، همیشه گناهان را بر گردن کسی دیگر می‌اندازد و او را مجرم معرّفی می‌کند، انسان گناه‌کار از شیطان شکایت کرده و می‌گوید: خدایا این شیطان بود که مرا فریب داد! شیطان نیز از خود دفاع می ­کند و می­ گوید: من‌که زور نداشتم به شما فشار آورم؛ من فقط شما را دعوت کردم و شما نیز دعوت من را پذیرفتید! صد و بیست و چهار هزار پیامبر آمدند، دعوت کردند، ولی شما دعوت آن‌ها را نپذیرفتید:

 

 

شیطان در ادامه می­ گوید: این نفس ا­مّاره­ ی شما بود که فریبتان داد. شیطان با این پاسخ، خود را تبرئه می­ کند. پس معلوم می‌شود که شیطان چیزی و نفس امّاره چیز دیگری است. نفس ا­مّاره از شیطان بدتر است؛ زیرا پیغمبر اکرم(ص) می­ فرمایند:

 

 اگر هزار دشمن داشته باشید، از همه خطرناک­تر، «نفس ا­مّاره­ای» است که در درون شما قرار دارد. بنابر این، پس از نفس امّاره، شیطان مانعِ بزرگی برای انسان‌هاست و خودش نیز قسم خورده که انسان‌ را گمراه خواهد کرد: 

 

 

شیطان به به عزّت خداوند قسم خورده است که بر سر راه مستقیم بنشیند و همه ­ی انسان‌ها را گمراه ­نماید:

 

 

عدّه­ ی زیادی از مردم دنیا، در راه کج و انحرافی هستند: کافر، بی‌دین، مسیحی، یهودی و...؛ شیطان با آن­ها کاری ندارد، چون این­ها خود به خود گمراه هستند. شیطان سراغ کسانی می‌رود که در «صرا­ط مستقیم» قرار دارند.

«شیطان»، مانند یک غول بیابانی، مانع رفتن ما به صرا­ط مستقیم می­شود؛ همان‌طور که در قرآن و روایت می‌خوانیم: وقتی انسان دست در جیب می‌کند تا مالی را انفاق نماید، هفتاد شیطان دست او را می­گیرند و او را از فقر و تنگدستی می‌ترسانند:

 

 

دو نیرو از «نفس» انسان سرچشمه می‌گیرد و در وجود او قرار دارد که تمام رذائل اخلاقی، معصیت‌ها و گناهان، ریشه در آن دو دارد: آن دو قوّه، «شهوت» و «غضب» هستند. خواسته‌ی قوّه­ی شهوت، این است که می­ گوید: مال‌ حرام بخورید، زنا کنید، فحشا و منکرات را انجام دهید و ...، امّا خواسته ­ی قوه ­ی غضب این است که می گوید: فحش دهید، آدم بکشید، غیبت کنید، تهمت بزنید و...

غضب و شهوت، کمیته­ ای به نام «نفس» تشکیل می ­دهند. نفس، نیرویی مرکّب از غضب و شهوت است که به مجموع خواسته ­های آن، «هوای نفس» گفته می‌شود. هوای نفس، انسان را فریب می­ دهد. حضرت یعقوب(ع)وقتی متوجّه شدند که فرزندانش توطئه­ای علیه یوسف(ع) انجام داده ­اند، گفت: عاملی که باعث شد شما چنین‌کاری را انجام دهید، نفس شما بوده است:

 

 

حضرت یعقوب(ع)به‌فرزندان خود فرمودند: این نفس شماست که شما را به برادرکُشی کشانده است. هوای نفس عامل آن بوده و این کار را برای شما زیبا جلوه داده است. هم‌چنین به تعبیر خود حضرت یوسف، نفس، همواره انسان را به بدی امر می‌کند:

 

 

نفس امّاره با نیرویی درونی، پیوسته در خواب و بیداری ما را رها نمی­کند و فرمان می‌دهد که به طرف معصیت و گناه برویم.

 

(۱) انشقاق / 8-7: «پس آن كه كارنامه‏اش به دست راستش داده شود،پس زودا كه با حسابى آسان محاسبه شود.»

(۲)انشقاق / 10: «و امّا آن كه كارنامه‏اش از پشت سرش به او داده شود.»

(۳)کهف / 49: «اين چه كارنامه‏اى است كه هيچ [كار] كوچك و بزرگى را وانگذاشته مگر اين كه آن را برشمرده است!»

(۴)ق / 18: «هيچ سخنى را بر زبان نمى‏آورد مگر اين كه مراقبى آماده نزد اوست.»

(۵)فصّلت / 21.

(۶)ابراهيم / 31: «نه داد و ستدى باشد و نه رفاقتى.»

(۷)عبس / 35-34: «روزى كه آدمى از برادرش بگريزد، و از مادر و پدرش.»

(۸)ابراهيم / 22.

(۹) عدّة الداعي، ص 314.

(۱۰) ص / 82: «پس به عزّت تو سوگند كه بى‏ترديد همه‏شان را گمراه خواهم كرد.»

(۱۱)اعراف / 16: «براى [گمراهى‏] آنها حتماً بر سر راه راست تو خواهم نشست.»

(۱۲)بقره / 268: «شيطان شما را از تهيدستى مى‏ترساند و به [تنگ نظرى و] زشتى وا مى‏دارد.»

(۱۳)يوسف / 83.

(۱۴)يوسف / 53.